جمهوری خودمختار نخجوان هر ساله پذیرای گردشگرانی از کشورهای مختلف است. نخجوان علاوه بر جاذبه های طبیعی، دیدنی های تاریخی بسیاری دارد. موزه ها از جمله جاذبه های تاریخی آن محسوب می شوند. موزه قوچ های سنگی، موزه فرش و موزه حیدرعلی اف از جمله مشهورترین موزه های نخجوان است. در موزه فرش نخجوان ، هنر قالی بافی مردم نخجوان که قدمتی دیرینه داشته و سینه به سینه از نیاکان به آیندگان منتقل شده، به نمایش گذاشته شده است. در این مقاله قصد داریم به معرفی فرش نخجوان بپردازیم.

فرش بافی، هنر محبوب مردم نخجوان

در نخجوان، فراوانی چمنزارهای سرسبز، چشمه‌ها و رودخانه‌ها، شرایط ایده ‌آلی را برای پرورش گوسفند به مدت هزاران سال ایجاد کرده است. گوسفند نقش مهمی در زندگی جمعیت بومی این منطقه ایفا می کند. پشم خوب گوسفندان، فرصت­هایی را برای ایجاد و توسعه یکی از محبوبترین هنرها، یعنی بافت فرش ایجاد کرده است.

تکنیک های فرش بافی یادگار نیاکان

فرش بافی در نخجوان قدمتی دیرینه دارد. به این خاطر که این منطقه بر سر راه جاده ابریشم قرار داشته، مردم نخجوان، این حرفه را به عنوان یک منبع درآمد ایجاد کردند. رسوم و تکنیک بافت فرش از یک نسل به نسل بعدی و به صورت سینه به سینه انتقال پیدا کرده است. در گذشته مردان پشم گوسفندان را قیچی می کردند و زنان نخ‌ها را رنگ آمیزی کرده و فرش­ها را می بافتند.

داستان های منحصربفرد طرح های فرش های بافته شده

در اغلب این فرش‌ها از پشم، ترکیبی از رنگ‌های سبز، قرمز، زرد، کرمی و آبی برای ایجاد نقوش و الگوهای پیچیده استفاده می شود. هر یک از این طرح‌ها، نقش و زمینه داستانی منحصر بفرد خود را دارد. فرش­های بافته شده و دیگر محصولات مرتبط با این هنر به صورت ستونی و مسطح تولید می شوند. این محصولات براساس سبک گوردست در نواحی بابک، جلفا، کنگرلی، اوردوباد، سدرک، شاهبوز و شرور در جمهوری خودمختار نخجوان تولید می گردد.

انواع فرش های نخجوان

مانند دیگر نواحی آذربایجان، فرش­های نخجوان به دوگروه بزرگ که توسط ویژگی های هنری‌شان متمایز می­شوند، تقسیم می­گردند: فرش‌های زینتی و فرش‌های طرح ریزی شده

اغلب فرش­های تولید شده از انواع زینتی هستند. اقلام خانگی مانند روکش های اسب و شتر به سبک زیلی و شدده (چول)، کیسه‌های نگهداری (مفرش)، خورجین اسب، هایبه و شیکرهای نمک آن هم به تعداد زیاد، بیشتر در مناطق کوهستانی تولید می شدند.

گلیم نخجوان با ویژگی های خاص

گلیم‌های بافته شده به صورت مسطح، در زندگی روزمره مردم نخجوان بسیار ضروری بودند. هرچند از نظر رنگ و ویژگی‌های هنری بسیار شبیه به گلیم‌های قره باغ هستند، گلیم‌های نخجوان مشخصه‌های منحصربفرد خود را دارند. زیلی‌های نخجوان که با تکنیک‌های بافندگی پیچیده تولید می شوند، از نظر کیفیت نسبت به شدده‌ و ویلی در جایگاه بالاتری قرار دارند.

نمدمالی هنر اصیل مردم نخجوان

نمد مالی یکی از رشته‌های هنری تاریخی و توسعه یافته در روستاهای شاهبوز و شرور است. نمد در تابستان قابلیت خنک کردن و در زمستان امکان محافظت از سرما را دارد. این محصول به صورت گسترده برای پوشاندن سقف‌ها و دیواره‌های کلبه‌ها، پوشاندن کف‌ها، تزئین خانه‌ها، ساخت بالاپوش‌های نمدی (یاپینجی)، کلاه، پوتین، جوراب، عبا، هایبه، روکش اسب (چول)، خورجین و دیگر اقلام خانگی به کار می­رود.

اکتشاف عناصر فرش های نخجوان در حفاری های باستان شناسی

بافتن فرش­ها در نخجوان به صورت ستونی بیش از بافت آنها به صورت تخت است. این فرش‌ها همچنین در طی اولین دوره هنر فرش بافی برجسته تر بوده‌اند. ترکیب بندی این فرش‌ها از الگوی چند شکلی ساخته شده است. عناصر تزئینی به تصویر کشیده شده در این فرش‌ها، در ظروف، سنگ­ها و ابزارآلات فلزی، با گستره وسیعی از اقلام تزئینی از دوره‌های گوناگون، درحفاری‌های باستان شناسی کشف شده است.

عناصر چهارگانه فرش نخجوان در ابنیه هزاره های نخست قبل از میلاد

تجسم چهار عنصر که در طراحی‌های هنری فرش­های نخجوان شایع است، در بناهای فرهنگی هزاره‌های اول و دوم قبل از میلاد نیز مشاهده می­گردد. عناصر چهارگانه در مرکز مدال‌های بزرگ نیز یافت می شوند. این عناصر در فرش‌های نخجوان با ترکیب بندی چلبی نیز دیده می­شود. فرش‌های نخجوان از نظر رنگ با فرش‌های دیگر مناطق بسیار متفاوت هستند. تضاد بین رنگ­های تاریک و روشن به فرش­های نخجوان هارمونی و هماهنگی خاصی بخشیده است.

رنگ نخ فرش ها برگرفته از گیاهان و گل ها

خانه‌های رنگ هزاران سال است که در نخجوان وجود دارند. استادان فرش رنگ­ نخ­ها را از گیاهان، گلها و پوست درختان به دست می آورند. برای مثال رنگ­های زرد و خانواده آن از ساریچوپ، ساریگل و برگ درخت انجیر بدست می آید. رنگ­های سرخ و صورتی از گیاه رنگی کوچینیل حاصل می شود. رنگ های کرمی از پیاز و پوست سیب؛ رنگ فندقی از پوست مغزها و رنگ های خانواده آبی از مواد طبیعی نیلی رنگی که از خارج وارد می شود، مشتق می شوند. به منظور بهبود کیفیت رنگ های طبیعی، رنگرزهای حرفه‌ای آنان را با مواد سخت کننده مانند زاج سفید، نمک و ادرار حیوانات مخلوط می کنند.

فرش بافی نخجوان با سبک ترکبافت آذربایجانی

مانند دیگر نواحی آذربایجان، این فرش ها نیز با روش “ترکبافت” تولید می شوند. تراکم گره در فرش های بافته شده به صورت ستونی این گروه ۳۰×۳۲، ۳۵×۳۷، ۳۰×۳۸، ۲۵×۲۸، ۲۵×۳۲، ۴۰×۴۵، ۲۰×۳۳، ۳۰×۴۴ و ۳۰×۴۲ در هر دسی متر مربع می باشد. تراکم گره در فرش های بافته شده به صورت مسطح نیز ۶۰×۶۰، ۱۰۰×۱۰۰، ۷۰×۸۰، ۷۰×۷۰، ۸۰×۸۰، ۶۰×۸۰ و ۶۰×۷۰ در هر دسی متر مربع است. ضخامت این فرش­ها نیز از ۶ تا ۱۰ میلی متر است.

ویژگی های منحصربفرد فرش نخجوان

فرش­های بافته شده در این ناحیه معمولاً بزرگ و مستطیلی اند، اما می توانند در ابعاد کوچک نیز بافته شوند. تراکم این فرش ها متوسط یا پایین­تر است. همچنین باید اضافه کرد که این فرش­ها مقاوم، با دوام و ضخیم اند. فرش­ها و دیگر محصولات مرتبط با این صنعت در نخجوان، که دارای ترکیب بندی الگوهای اصلی هستند، در موزه‌ها و کلکسیون­های شخصی در آذربایجان و دیگر نقاط جهان نگهداری می شوند.

فرش نخجوان در موزه ایالتی نخجوان

در حال حاضر نیز کارگاه های تولید فرش در روستاهای نخجوان مشغول به کار هستند. مراکز آموزشی در این ناحیه نیز با هدف توسعه صنعت فرش بافی تاسیس شده‌است. موزه ایالتی نخجوان نیز ساختمان جدیدی دارد که مراجعین می توانند نمونه‌های باشکوهی از فرش این منطقه را در آن مشاهده کنند.

در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:

مصاحبه با راهنمای سفر به نخجوان(راهنمای محلی آنلاین)

http://xalca.nakhchivan.az//

https://www.nakhchivantravel.com//

ترجمه ای از: نیما عابدی