ششمین دوره‌ی اجلاس کمیته میراث ناملموس جهانی، در شهر بالی اندونزی در۳ آذر ماه سال ۱۳۹۰ برگزار شد. در این اجلاس، ایران توانست اثر معنوی خود با موضوع «دانش سنتی دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس» را در فهرست میراث معنوی جهان ثبت کند. اگر دوست دارید در مورد این دانش سنتی بیشتر بدانید با عالی گرد همراه شوید.
پرونده دانش سنتی دریانوردی ایران در یونسکو
در پرونده «دانش ساخت و دریانوردی با لنجسازی سنتی در حوزه خلیج فارس» تمامی آیین‌ها، مراسم، آواز‌ها و نوا‌ها،گویش‌های محلی، اعیاد، فنون سنتی دریانوردی، صیادی و لنجسازی در محدوده استان‌های هرمزگان، بوشهر، خوزستان و جزایر مسکونی خلیج فارس مورد بررسی قرار گرفته‌است. همچنین در این پرونده؛ دانش سنتی مهندسی لنج، مسیریابی، شناخت اقلیم، شناخت حالات دریا و منابع دریا تعریف شده است.
تاریخچه لنجسازی و دریانوردی خلیج فارس
قدمت ساخت لنج‌های چوبی و زیبا در هرمزگان به ۳ هزار سال پیش و دوران عیلامیان باز می‌گردد. در طول تاریخ، مردمان ایران به وسیله لنج‌ها، با جهان ارتباط داشتند و جهان نیز از این طریق، با فرهنگ ایرانی آشنا می‌شد. این شناورهای چوبی که با نام جُهاز هم شناخته می‌شود، برای مسافربری و باربری ساخته و در سفرهای دریایی، تجاری، ماهیگیری و غواصی مروارید مورد استفاده قرار می گیرد. مسیر عبور این لنج‌ها معمولا كشورهای حاشیه خلیج فارس و بنادر كشورهای آفریقایی مانند زنگبار، مومباسا و هندوستان است.
دریانوردان و ناخدایان شهر بندرکنگ از لنج‌سازان نامی خلیج‌فارس بودند که در اثر سفرهای طولانی تجربه زیادی در لنجسازی و دریانوردی به دست می‌آوردند. سابقه دانش لنجسازی و دریانوردی در بندرکنگ ریشه در تاریخ این بندر دارد. تا جایی‌که فرمانروایانی نظیر نادرشاه افشار با توجه به تحقیقاتی که انجام داده بود، به این نتیجه رسید که از لنج‌سازان بندرکنگ در تشکیل نیروی دریایی استفاده کند. اسناد و مدارکی موجود است که نادرشاه افشار به این لنج‌سازان کمک مالی می‌کرده است. بنابراین سابقه لنجسازی دریانوردان بندرکنگ به پیش از دوره افشاریه می‌رسد. همچنین ابن‌ماجد(راهنمای دریایی واسکودوگاما به اقیانوس هند) از اهالی بندرکنگ براین باور بوده که سنت دانش دریانوردی در بندرکنگ ریشه بسیار طولانی‌تر در تاریخ خلیج‌فارس دارد.
دلایل اهمیت دانش لنجسازی
لنجسازی از قدیمی‌ترین صنایع بومی بنادر جنوب ایران از جمله بندر ریگ، گناوه، بوشهر و جزیره شیف می‌باشد که نام آن در فهرست میراث ناملموس یونسکو قرار دارد. این نوع از قایق‌ها از نمونه‌های فایبرگلاسی که امروزه ساخته می‌شود به مراتب مقاوم‌تر است. همچنین لنج‌ها بدون نقشه قبلی و کاملا ذهنی ساخته می‌شوند. به همین دلیل این هنر بومی بسیار خاص و متمایز است.
مکان های مهم لنج سازی در ایران
- بوشهر
- هرمزگان
- سیستان و بلوچستان
- خوزستان
- بندر گوران
- بندر لافت
- بندر کنگ
- بندر پُهل
- بندر جاسک در استان هرمزگان
- بندر گناوه
- چابهار
بندر کُنگ میراث‌دار دریانوردی خلیج فارس
بندر کُنگ از دوره اتابکان مورد توجه بوده است. جزو بندرهایی است که معماری تاریخی خود را حفظ کرده و مردمانش همچنان به ساخت جهاز دریانوردی و تجارت مشغول‌اند. نام خانوادگی بسیاری از اهالی کنگ (دریانورد، دریایی، بحری) نشانگر وابستگی آنها به دریانوردی و بازرگانی و صیادی است. بندر تاریخی کنگ امروزه مهم‌ترین مرکز ساخت لنج و کشتی‌های سنتی است. در شهر کنگ چهار کارگاه فعال لنج‌سازیِ چوبی دایر می باشد. لنج‌های چوبی که امروزه ساخته می‌شود با موتور کار می‌کند و مانند گذشته بادبانی نیست. شیوه معیشت غالب بندر کنگ، حمل‌ونقل دریایی و لنجسازی است. بندرکنگ به اتکای موقعیت جغرافیایی ویژه خود و دانش و مهارت دریانوردی و لنجسازی و ناوگان دریـایی و دریـانوردان زبـده‌اش اهمیتی جهانی دارد. خانه دریانوردان معروف بندرکنگ تبدیل به موزه‌های دریانوردی خلیج‌فارس در زمینه لنجسازی شده است.
مواد اولیه و نحوه ساخت لنج
لنج سازی در طول تاریخ نسل به نسل و از پدر به پسر منتقل شده است. لنج‌ها به طور سنتی با استفاده از دست و چوب ساخته می‌شوند. لنج‌ها را ذهنی و بدون نقشه می‌سازند و نقشه اولیه را لنج‌سازان از پدرانشان، و پدرانشان از پیشینیان خود آموخته‌اند. به‌طور‌کلی می‌توان گفت هر آنچه در این هنر و صنعت هست به شکل تجربی انتقال یافته است. جنس لنج‌های قدیمی از چوب‌های جنگلی مقاوم به رطوبت، تنه درختان محلی مانند کرت، کهور، کنار، تنه درختان غیر محلی مانند توت و چنار و همچنین یک نوع چوب مرغوب هندی به نام “سای” که برای بدنه کشتی استفاده می‌شود، بوده است. استادکاران پس از ساخت لنج‌ها درزهای آن را قیراندود می‌کنند و با این کار منافذ لنج‌ها بسته و راه نفوذ آب به درون آن گرفته می‌شود. دریانوردان ایرانی این لنج‌ها را با توجه به موقعیت خورشید، ماه ستاره و با استفاده از فرمولی خاص برای محاسبه عرض و طول جغرافیایی و همچنین عمق آب و پیش بینی‌های آب و هواشناسی می‌سازند.
لنج‌های چگونه به محیط زیست کمک می‌کنند؟
یک لنج چوبی اگر غرق نشود و دچار آتش‌سوزی نگردد، نزدیک به صد سال کارکرد دارد. در زمان آتش‌سوزی لنج هم لنج‌های چوبی نسبت به لنج‌های فایبرگلاس مقاومت بیشتری دارد. لنج‌های چوبی حتی پس‌از این که از رده خارج شدند به‌عنوان رستوران‌های دریایی و یا مبلمان شهری مورد استفاده قرار می گیرند. در بسیاری از موارد از چوب لنج‌های از رده خارج شده به‌عنوان چوب سقف ساختمان‌ها و مصارف دیگر استفاده می‌شود. بدینگونه لنج‌های چوبی همیشه در چرخه مصرف قرار دارند ولی لنج‌های فایبرگلاسی بعد از اتمام طول عمر یا خرابی در طبیعت بی‌کاربرد و بدون قابلیت بازیافت باقی می‌مانند.
مزایای لنج چوبی نسبت به لنج فایبرگلاسی
لنج‌های چوبی دارای روح هستند و تاریخچه چند هزارساله ای را به دوش می‌کشند. این موضوع موجب ناراحتی است که اینگونه لنج‌ها را با نمونه‌های فایبرگلاسی جایگزین کرده‌اند. با وجود آنکه لنج‌های فایبرگلاسی زودتر ساخته می‌شوند، اما به مراتب زودتر از دور خارج شده و دیگر کارایی ندارند. عمر لنج‌های چوبی را بیش از صد سال برآورد می‌کنند. امروزه برخی از آنها هنوز امواج دریاها را می‌شکافند؛ اما عمر شناورهای فایبرگلاسی به ۲۰ سال هم نمی‌رسد. همچنین لنج‌های چوبی قابل تعمیر هستند اما نمونه‌های فایبرگلاسی معمولا امکان تعمیر ندارند. بسیاری از دارندگان لنج نیز می‌گویند که میوه‌ها و محصولات کشاورزی در شناورهای فایبرگلاسی زودتر فاسد می‌شوند اما در لنج‌های چوبی برای مدت بیشتری سالم می‌مانند. همه این‌ها، از مزایای لنج‌های سنتی و چوبی نسبت به نمونه‌های امروزی‌تر آنها هستند.
کمرنگ شدن صنعت لنجسازی بر پایه چوب در ایران
در سال‌های اخیر سازمان بنادر و دریانوردی و سازمان محیط‌زیست تولید و ساخت هرگونه شناورهای چوبی را ممنوع و شناورهایی با جنس فایبرگلاس را جایگزین شناورهای چوبی کرده بود. همین موضوع نیز سبب شد تا لنجسازی که از قدیمی‌ترین هنرهای دستی ایران است از رونق بیفتد. این روزها گلافان یا لنج‌سازانی که از کسب‌و‌کار افتاده‌اند بیشتر وقت شان صرف تعمیر، اسکراپ و فتیله‌کوبی شناورهای چوبی می‌شود و خود را از ساخت لنج‌های چوبی جدید بازنشسته کرده‌اند. متاسفانه این روزها، کشور‌هایی نظیر پاکستان و هند سازنده بزرگ‌ترین لنج‌های چوبی در دنیا هستند و مانند لنج‌سازان ایرانی با مشکلات اقتصادی دست‌و‌پنجه نرم نمی‌کنند. به عنوان نمونه در سال ۱۳۹۶، برای ساخت یک لنج چوبی ۶۰۰ تنی، یک سال و نیم زمان صرف و هزینه آن حدود ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان برآورد می شد. به این ترتیب در سال‌های آینده، نام این کشورها در ساخت لنج‌های چوبی مطرح شده و ایران از عرصه رقابت خارج خواهد شد.
واژگان مختص زبان لنج سازی
لنجسازی واژگان مخصوص به خود را دارد و حتی لِنج را به صورت لَنج تلفظ می‌کنند. در ادامه تعدادی از این واژگان را معرفی می‌کنیم.
- خَن: لنج
- بَغَلَه: لنج بزرگ
- جاهاز یا جهاز: نام عمومی لنج چوبی
- سَفاری: لنج مسافربری
واژگان بخش‌های مختلف لنج
- بُرد: پهلو و کناره‌های لنج
- کِوِن: کابین لنج
- تَفَر: قسمت عقب لنج را می‌گویند. لنج به سه قسمت تقسیم می‌شود و یک‌سوم آن «تفر» نام دارد.
- نیم: قسمت انتهایی لنج که «کِون» در آن قرار دارد؛ دوطبقه می‌کنند به طبقه پایین آن «نیم» می‌گویند که محل استراحت کارکنان و مسافران و همچنین در امان ماندن آنها از آفتاب، باران و رطوبت است.
- دَبوسَه: اتاقی در کنار «کِوِن» که مواد غذایی در آن نگهداری می‌شود.
- دِرَک: طنابی در لنج که به عنوان پله برای بالا و پایین رفتن از آن استفاده می‌شود.
- دولاب: فرمان لنج که از چوب است و برای سهولت در گرفتن آن، پره‌هایی در قسمت بیرونی نیز با خود دارد.
- دوم: عقب لنج
- رِوِن: قسمتی از لنج میان ”پایه” تا “برد”
- جولی: سرویس بهداشتی لنج
- خَن: انبار لنج
اصطلاحات مرتبط با لنج رانی
- پاره: واحد شمارش لنج و قایق
- پرو و غار: مد و جزر دریا
- تابُک: پهلو‌گرفتن لنج در کناره اسکله یا لنج دیگر
- تیو: ساحل دریا
- خور: محل توقف لنج‌ها و قایق‌ها
واژگان مرتبط با کارکنان در لنج سازی و لنج رانی
- جَلاف یا گلاف: لنج‌ساز
- نَکیب: سرکارگر اسکله
- سَرتِندِل: سرکارگرِ لنج
- سرهنگ: سرپرست کارگران در لنج
- جاشو: ملوان، کارگر لنج
آیین‌های سنتی دریانوردان؛ ثبت شده در یونسکو
خلیج‌فارس از دوره تمدن‌های بین‌النهرین، اولین راه دریانوردی و ارتباط بازرگانی دنیای قدیم بوده است. بنابراین سفرهای دریایی مستمر و بدون وقفه ایرانیان به سواحل و بنادر دوردست باعث توسعه هرچه بیشتر قلمرو دریایی ایرانیان در زمینه دریانوردی و کشتی‌سازی شده است. از این‌رو آداب و رسوم دریانوردی سنتی خلیج‌فارس شامل همه دانسته‌ها، علوم، مهارت‌ها، واژه‌ها، آداب و رسوم، ابداعات و ابتکارات دریایی ایرانیان است که در طول تاریخ دریانوردی خود کسب کرده و مورد استفاده قرار داده و در طی قرون بعدی در اختیار جهانیان قرار داده‌اند. از جمله این آداب و رسوم می‌توان به آیین‌های باران‌خواهی، سنّت پیش‌بینی وضعیت هوا و دریا، نوروز دریا، مراسم شوشی و رزیف، مراسم چهاردهی، گلک کشیدن، مراسم دریا مابَر اشاره کرد. در ادامه تعدادی از مهم ترین مراسم‌ها معرفی می شوند.
نوروز دریا
ایرانیان از دیرباز روز دهم مرداد هر سال را که برابر است با روز اول ماه اوت فرنگی به نام نوروز دریا می‌نامیدند و آن را روز شروع دریانوردی قرار داده بودند. آنها با گل و گیاه، موز، نارگیل و میوه‌های گرمسیری به میانه دریا می‌رفتند. پس از شکر و سپاس به درگاه خداوند که دریا را برای آنها آفریده و آن را رام و مسخر آنان ساخته است، گل و گیاه و میوه‌ها را به نذر فرشته آب و دریا به پیشگاه خداوند هدیه می‌کردند.
مراسم ستنی رزیف
نام رزیف از کلمه ی ردیف می آید. برمبنای قرار گرفتن افراد در دو ردیف در طی این مراسم، این نام را بر آن نهاده اند. این مراسم که در جزیره قشم به نام عضوا یا عصوا نیز شهرت دارد با انجام حرکات و رقص های خاصی صورت می گیرد و قدرت موسیقی را به نمایش می‌گذارد.
مراسم شوشی
شوشی در ایام قدیم در مراسم عروسی برگزار می‌شد و با نوای سازی به نام جفتی که دو قلم از نی داشت، همراه بود. گاو، روباه، شتر و ساربان، مرغ دریایی و شوشی بازیگران اصلی در این نمایش عروسکی هستند.
گلک کشیدن
گِلَک خاک سرخی است که منبع آن در جزیره هرمز می باشد. از قدیم رسم بر این بوده که مردم در این روز بر در خانه هایشان، سر و پیشانی حیوانات و نخل و درختان میوه، گلک بکشند تا با این کار ورود به سال جدید صیادی را اعلام کنند.
سخن پایانی
دانش ساخت و دریانوردی با لنج سنتی خلیج فارس در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان هشتمین میراث ناملموس ایران در یونسکو به ثبت رسیده ولی امروزه مورد بی مهری قرار گرفته است. لذا باید برای حفظ آن تلاش و دانش سنتی لنجسازی و خاطرات لنج‌سازها ضبط و ثبت شود. همچنین اشیا و لنج‌های قدیمی موجود در خانه‌ها و کارگاه‌ها به موزه‌ای بزرگ منتقل شود تا مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرارگیرد.
در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:
