تار ایرانی یکی از مهم‌ترین و کهن‌ترین ابزارهای موسیقی ایرانی است که قرن‌ها در گستره پهناوری از ایران نواخته می‌شده و در حال حاضر یکی از سازهای موسیقایی معاصر ایران محسوب می‌شود. مهارت ساخت و نواختن دوتار ایرانی در تاریخ آذر ۱۳۹۸ خورشیدی در فهرست آثار ناملموس جهانی یونسکو قرار گرفت. با عالی گرد همراه شوید تا با این هنر گوش‌نواز بیشتر آشنا شوید.
تاریخچه‌ی دوتار
گذشته این ساز به‌احتمال زیاد، به “تـنـبـور خراسانی” باز می‌گردد. شکـل آن در کـتاب الموسیقی الخبر، فارابی در قـرن شانزدهم میلادی شرح داده شده است. دوتار ایرانی هم اکنون نیز از جمله سازهای موسیقایی معاصر ایران است. این ساز را می‌توان به‌عنوان مادر تنبور و سه‌تار شناخت.
در روایات تاریخ افسانه‌ای ایران (عصر پیشدادی و کیانی شاهنامه) و در متون تاریخی (عصر ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی) به برخی از سازها، آهنگ‌ها و سرودها اشاره شده است. در شاهنامه فردوسی در بخش پادشاهی کیکاووس و رفتن او به مازندران آمده است: “نشست از بر چشمه فرخنده پی/ یکی جام زر دید پرکرده می/ ابا می‌یکی نیز تنبور یافت/ بیابان چنان خانه‌ی سور یافت” افزون بر این در متون پهلوی و داستان‌های بازمانده از عهد باستان به نام برخی از سازهای متداول که امروزه می‌شناسیم برمی‌خوریم. از جمله در رساله‌ی پهلوی “ریتک و خسرو” آمده است “شاهنشاه پرسید که از خنیاگری‌ها کدام خوش‌تر و بهتر است؟ ریتک گفت این چند خنیاگر همگی خوش و نیکویند “چنگ‌سرای، تنبور سُرای، بربط‌سرای، نای سُرای.” به‌طوری‌که از لابه‌لای متون کهن تاریخ و ادب فارسی پیداست عمر این ساز به بیش از شش هزار سال می‌رسد.
قُدما در آثار کتبی خود دوتار را دو نوع دانسته‌اند و در اکثر نوشته‌ها به دو گونه‌ی مهم یعنی دوتار خراسانی و دوتار بغدادی اشاره کرده‌اند. ابونصر فارابی فیلسوف و دانشمند بزرگ ایران پایه‌ی تحقیقات موسیقی خود را بر دوتار (تنبور) خراسانی استوار کرده است و در کتاب معروف و عظیم خود موسیقی الکبیر باب مستقلی را به تشریح علمی این ساز اختصاص داده است.
مشخصات ساختاری ساز دوتار
دوتارهای قدیمی بدون رنگ است چرا که این ساز از درخت توت ساخته شده و دارای حفره‌هایی ریز در قسمت خط‌های چوب است. این حفره‌ها در صدای ساز بسیار تأثیرگذار است و رنگ‌زدن ساز موجب پر شدن حفره‌ها شده و بر صدای ساز لطمه وارد می‌کند. درگذشته برای بهترشدن صدای دوتار، ساز آماده شده را داخل آهک و پِهن گاو می‌خواباندند تا چوب‌ساز کمی‌پوک شده و صدای بهتری از آن تولید شود. کاسه ساز دوتار را از چوب درخت توت و دسته آن را از چوب گردو یا عناب یا زردآلو می‌سازند. درگذشته جنس سیم‌های آن از جنس ابریشم بود؛ اما در قرن اخیر سیم‌های فلزی جایگزین سیم‌های ابریشمین شد.
اجزای دوتار
اجزای اصلی دوتار عبارت‌اند از: کاسه‌ی دوتار، دسته دوتار، روتار (صفحه)، سیم‌گیر، خرک (شیطانک)، پرده‌ها، تارها، و گوشه‌ها.
انواع دوتار
- دوتار مازندرانی(از ناحیه ساری تا بهشهر)
- دوتار کتولی(در ناحیه علی‌آبادکتول)
- دوتار ترکمنی (محدوده استان گلستان و ترکمن‌صحرا)
- دوتار خراسانیکه خود در دودسته شرقی (نواحی تربت‌جام، تایباد، خاف و کاشمر) و شمالی (نواحی نیشابور، قوچان، دره گز، شیروان، بجنورد و اسفراین) از هم تفکیک می‌شوند.
دوتار مازندرانی
دوتار از سازهای اصلی در همراهی با آواز‌های این منطقه است. این ساز معمولاً با ساز دیگری همراه نمی‌شود، ولی گاهی در مجالس عروسی و شادمانی، محافل انس و شب‌نشینی‌ها آن را با ساز کمانچه، دایره یا تنبک می‌نوازند.
دوتار ترکمنی و کتولی
دوتار مهم‌ترین ساز در مناطق ترکمن‌نشین ایران و مهم‌ترین ساز در همراهی آواز‌های این منطقه است. دوتار ترکمنی نیز توسط نوازندگانی که باغشی یا بخشی نامیده می‌شوند نواخته می‌شود. دوتار ترکمنی معمولاً با ساز کمانچه همراهی می‌شود. این ساز نیز سازی مجلسی است و مجالس عروسی و محافل انس و شب‌نشینی‌ها مهم‌ترین عرصه‌های حضور این ساز هستند. از دوتار ترکمنی در مجالس موسیقی‌درمانی که به پرخوانی یا آیینه ذکر مشهورند و نیز در تسکین بیماری سرخک (به‌ویژه در کودکان) استفاده می‌کنند.
دوتار خراسانی
دوتار مهم‌ترین ساز همراهی‌کننده آواز در موسیقی منطقه شمال خراسان است که معمولاً با هیچ ساز دیگری همراه نمی‌شود. دوتار شمال خراسان نیز سازی مجلسی است. علاوه‌برآن از این ساز برای داستان‌ها و روایت‌هایی که به‌صورت آواز یا نقل اجرا می‌شود هم استفاده می‌کنند.
یکی از تفاوت‌های دوتار شرقی و شمالی در تعداد پرده‌های بسته شده بر دسته ساز است. در منطقه تربت‌جام (در خراسان شرقی) هشت پرده و در منطقه قوچان (در خراسان شمالی) یازده پرده بر روی دسته ساز بسته می‌شود.
نحوه نواختن ساز دوتار
دوتار را نه با مضراب (همچون تار) و نه با ناخن (همچون سه‌تار)، بلکه با پنجه می‌نوازند. نوع نواختن در مناطق مختلف متفاوت است؛ اما در بیشتر نواحی، نوازندگی با انگشت سبابه به همراه انگشت شست صورت می‌گیرد. گاهی از سایر انگشتان نیز در نواختن استفاده می‌شود.
تک سیم نوازی به‌ندرت صورت می‌گیرد و در واقع بخش عمده نوازندگی با هر دو سیم انجام می‌شود. به‌خصوص در دوتار نوازی شمال خراسان و ترکمن‌صحرا این نوع نواختن بسیار رایج است و نوعی موسیقی دوصدایی به گوش می‌رسد که در واقع دارای هارمونی است. بدین صورت که سیم دوم به طور پیوسته با سیم اول نواخته شده و ایجاد هماهنگی و هارمونی می‌کند. در واقع نوازنده دوتار، دست‌کم دو صدای مختلف و شاخص را از ساز خود طلب می‌کند: یکی حالت پنجه‌زدن به سیم‌ها بدون برخورد دست به صفحه‌ساز که حالتی لطیف دارد. دیگری نواختن به همراه برخورد هم‌زمان پنجه به سیم و صفحه که صدای ویژه‌ای را تولید می‌کند. این نوع نواختن از ویژگی‌های صوتی و شخصیتی دوتار به شمار می‌آید.
انواع کوک در دوتار
بخش مهمی از مهارت‌های سنتی نواختن دوتار ایرانی به کوک آن مربوط می‌شد. تکـنیک و مهارت نواختـن دوتار ایرانی مرکب است. به این صورت که از کـشیدن تارها بدون استـفاده از مضراب و به دنبال آن حرکات نزولی و صعـودی استفاده می‌شود. تقریباً تمام انگـشتان در نواختـن دوتار درگیر است.
تارهای این ساز به فاصله‌های مختلف کوک می‌شوند. دوتار را در فاصله چهـار یا پـنج کوک می‌کـنند. طریـقـه کوک‌کردن آن در مناطق مختـلف کمی با هـم فرق دارد.
کوک خراسانی
دوتار در این منطقه دارای دو کوک است. یکی با نسبت چهارم و دیگری با نسبت پنجم. کوک چهارم را کوک نوایی و کوک پنجم را کوک ترکی و کردی می‌نامند. آهنگ‌های فارسی شمال خراسان نیز با کوک پنجم اجرا می‌شود.
کوک ترکی
با کوک ترکی می‌توان آهنگ‌های گرایلی، تجنیس، شاختایی، نالش، دوست محمد، غریب و غیره را اجرا کرد.
کوک کردی
با کوک کردی آهنگ‌های الله مزار، لو، درنا، جعفر قلی و … را می‌توان اجرا کرد. معمولاً در مجالس شادی، اول شب برای ایجاد هیجان و رقص از سورنا و دهل و قشمه استفاده می‌شود. در پایان شب، بخشی‌ها در اندرون دوتار می‌نوازند. دوتارهایی قدیمی در شمال خراسان از سازهای امروزی کوچک‌تر بوده‌اند.
انواع سبک (مقام) در دوتار نوازی
نغمات و مقام‌ها در دوتار نوازی به دو بخش آوازی و ریتمیک تقسیم می‌شود. آوازها اغلب داستان‌ها را بیان می‌کند. اما نغمات ریتمیک در میان داستان‌ها و گذار به روایت بعدی مورداستفاده قرار می‌گیرد. مهم‌ترین مقامی که با ریتم همراه است مقام حریف کش است.
دلیل ثبات تعداد تارها در دوتار
اما این که چرا تعداد سیم‌های آن بر دو عدد ثابت مانده و بر تعدادشان افزوده نشده (همانند تار که تعداد سیم‌هایش ۵ عدد بود و امروزه ۶ عدد است) و یا این که چرا پرده‌های روی دسته ساز بین ۵ تا ۱۴ پرده ثابت مانده، همه به نیاز مخاطبانش مربوط می‌شود. در واقع این ترکیب موجود، کل احتیاج موسیقیدان نواحی را برطرف کرده و دیگر نیازی به ایجاد تغییرات در ساختمان‌ساز نداشته است. علاوه بر این هر گونه تغییر در ساختمان‌ساز وجه تسمیه آن را بر هم زده و ممکن است محصول جدیدی را در تضاد با این عنوان پدید آورد.
پیشکسوتان دوتار ایرانی
حاج قربان سلیمانی، استاد نظر محمد سلیمانی، عباسقلی رنجبر، نظرلی محجوبی، محمدحسین یگانه، الیاقلی یگانه از پیشکسوتان دوتار هستند.
سرشناس‌ترین نوازندگان معاصر دوتار
از نوازندگان فعلی به دکتر مجید تکه، علیرضا سلیمانی و عثمان محمدپرست اشاره کرد.
احیای هنر ساخت دوتار در تربت‌حیدریه
دوتار یکی از مهم‌ترین سازهای فولکلوریک مناطق روستایی و شهری ایران است. در حال حاضر در شهرستان‌های تربت‌حیدریه و زاوه شش هنرمند مشغول به ساخت ساز سنتی و محلی هستند. برای حمایت از این هنرمندان غرفه‌ای در محل رباط تاریخی طبس واگذار شده که با استقبال خوبی روبه‌رو شده است.
محمد حاتمی نوازنده و هنرمند ساخت ساز دوتار در این کارگاه است. وی با تأکید بر این‌که هدف این کارگاه حفظ و احیای سازهای سنتی و مقامی است، تلاش می‌کند تا سازهای متداول مانند تار و دوتار را حفظ و سازهای در حال انقراض را احیا کند.
۹ هنرمند در کارگاه او فعال هستند که سه هنرجو به آموزش ساخت دوتار و شش نفر به آموزش هنر نوازندگی مشغول هستند.
سخن پایانی
ساز دوتار در طول تاریخ نقش بسزایی در احیای آداب و رسوم محلی داشته است. اهالی روستاها و شهرهای کوچک دور هم جمع می‌شدند. به صدای ساز و آواز بخشی‌ها گوش فرامی‌دادند. مهم‌ترین وظیفه دوتار انتقال روایت و داستان‌های پندآمیز گذشتگان است. با این روایات نسل‌های بعدی از تجربیات نسل‌های قبلی استفاده می‌کردند. این نسل با استفاده از موسیقی پند داستان‌ها را آسان‌تر متوجه می‌شدند.
در تنظیم این مقاله از منبع زیر استفاده شده است:
https://www.destinationiran.com/
تهیه و تنظیم: آیسان پژوهان فر
زنان نقال در تاریخ ایران
در شاهنامه فردوسی از نخستین زن نقال ایران در زمان ساسانیان با نام آزاده رومی یاد می‌شود که خنیاگر بهرام گور بوده و نقالی موسیقایی انجام می‌داده است.
مهم‌ترین بانوی نقال پس از اسلام، همسر فردوسی بوده که خدای نامک یا شاهنامه‌های منثور به زبان پهلوی را برای فردوسی می‌خوانده؛ در سرآغاز داستان بیژن و منیژه، فردوسی به داستان‌سرا بودن همسر خود اشاره دارد.
زنان خنیاگری که با ساز و گاهی با آواز نقالی عرفانی انجام می‌دادند همچون فاطمه لُره، بی‌بی تبریز اورامی، ریحان خانم لرستانی، خاتون دایراک رزبار
زنانی که با ساز عود، چنگ، دف و نقاره آواز نقالی انجام می‌دادند همچون دِنانیز، مهستی‌گنجه‌ای، فاطمه قوال، فردوس مطربه، ملا فاطمه بزرگ‌ترین نقال زمان کریم‌خان زند که بیست هزار بیت شعر را حفظ بود.
زنان و مردان نقال در ایران و جهان در سال‌های اخیر
- مینا صارمی، نخستین بانوی نقال ایران که در جشنواره آیینی سنتی به اجرای نقالی پرداخت.
- ساقی عقیلی، شقایق رهبری، شیرین امامی و زیبا عابدی، نخستین بانوان نقال ایران که به طور هم‌زمان در جشنواره استان تهران، نقالی کردند.
- ساقی عقیلی، نخستین بانوی نقال مقیم ایران بوده که به دعوت اروپاییان در می ۲۰۰۸ در کشور ایتالیا نقالی کرد.
- آرام قاسمی نخستین نقال ایران که از ویدئو پروجکشن در نقالی خود استفاده کرد.
- مرشد ولی‌الله ترابی
- مرشد خوشحالپور (مرشد بستور)
- مرشد ابوالفضل ورمزیار
- مرشد مهدی چایانی
نقالی در معرض فراموشی
آئین نقالی به‌عنوان یک آئین ایرانی از دهه ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ به بعد کم‌رنگ و کم‌رنگ‌تر شد. زندگی ایرانی به سمت فرهنگ غرب رفت و انواع سرگرمی‌ها نوظهور به زندگی ایرانیان وارد شد. می‌توان گفت نقالان به‌نوعی حافظان فرهنگ عامیانه، داستان‌های حماسی و قومی و موسیقی فولکلور ایران به شمار می‌‌روند. ازآنجاکه محل اجرای آن‌ها بیشتر در قهوه‌خانه‌ها و کاروان‌سراها بوده از دهه ۱۳۷۰ با ازبین‌رفتن این مکان‌ها هنر نقالی نیز رو به نابودی است.
سخن پایانی
مردمی که پای نقل نقالی می‌نشیند از زندگی سخت و درگیری‌ها و آشفتگی‌های روزمره بیرون می‌آید و برای ساعتی به دنیای پر از خیال و آرمان قصه وارد می‌شوند. در دنیای قصه چرخی می‌زنند و لحظه‌های پر از بالا و پایین قهرمان را تجربه می‌کنند و با شادی‌ها و لذت‌های او همراه می‌شوند. فرقی نمی‌کند در کدام عصر و دوره‌ای زندگی می‌کنید، نقالی می‌تواند آدم‌های قرن‌ها پیش را به شما گره بزند.
در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:
https://www.iranhotelonline.com/
