قالى‌بافى، همواره يکى از صنايع مهم دستى ايرانيان بوده است. در ميان عشاير استان فارس هنوز زيباترين هنردستى، قالى‌بافى است. آميزه‌اى از کار، تلاش و هنر که با دست‌هاى سخت‌کوش زنان عشاير بافته مى‌شود. این هنر ارزشمند در سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است.
تاریخچه قالی‌بافی در فارس
قالی‌بافی در شهر شیراز به قرنها پیش باز می‌گردد که از آن زمان تا به امروز در این هنر تغییرات چشمگیری را شاهد بودیم. این هنر از دوران کریم‌خان زند به اوج خود رسید و نام قالی شیراز را بر سر زبان‌ها انداخت. منابع مکتوب نشان می‌دهند که در سرزمین پارس فرش بافته می‌شده است. بر اساس اسناد فرش‌بافی فارس، قالی گره‌بافته و گلیم حدود ۱۲ قرن قدمت دارد. قدیمی‌ترین سند در این زمینه اموال خزانه هارون‌الرشید عباسی است. در خزانه فرش خلیفه هزار تخته (فرش گره بافته) ارمنی، سیصد تخته دشت می‌شان، پانصد تخته طبیری و هزار تخته بافت دارابجرد بوده است.
علت شکل‌گرفتن مهارت قالی‌بافی
از آن جایی که استان فارس منطقه‌ای با قلّه‌های بلند و زمین‌های پست است، آب‌وهوای متعادل و مناسب برای زندگی دارد و در بعضی نقاط آن در اکثر زمان‌های سال چشم‌اندازی زیبا میتوان یافت. چنین آب‌وهوایی برای مردم محلّی الهام‌بخش بوده است تا کارهایی هنری مانند قالیها و فرش‌های فارس را به وجود آورند. قالی‌هایی که به قالی شیرازی معروف هستند. امروزه، باتوجه‌به درخواست‌های زیاد بین‌المللی، این قالیها را به‌عنوان کالایی ایده‌آل به کشورهای دیگر صادر می‌کنند.
مراحل قبل از بافتن فرش
مهارت فرش‌بافی در استان فارس از هنرهایی است که زنان عشایر آن را به زیبایی هرچه‌تمام‌تر خلق می‌کنند. در بهار یا پاییز پشم گوسفندان را به نخ تبدیل کرده و سپس با رنگ‌های طبیعی به آن جلوه‌ای خاص می‌دهند. مردان و پسران ایل چیدن پشم و رسیدگی به دارهای قالی و دستگاه‌های ریسندگی و بافندگی را انجام می‌دهند؛ درحالی‌که زنان و دختران انتخاب رنگ و بافت را عهده‌دار می‌شوند و مهارت‌ها را آموزش می‌دهند. هیچ بافنده‌ای نمی‌تواند دو فرش یکسان ببافد، در واقع آنها تجسمی از زندگی عشایری خود را میبافند.
ابزار بافندگان قالی در فارس
ابزار بافندگان فارس مانند سایر مناطق؛ دفین، قیچی و چاقو است که چاقو جایگزین قلاب در بافته‌هایی با دارهای عمودی است. نقشه‌ی تمام بافته‌های داری این منطقه ذهنی است و در طی قرنها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. همچنین، هر دو نوع گره فارسی و ترکی در این منطقه رواج دارد که باتوجه‌به ایل و منطقه‌ی موردنظر گره و نقش قالی متفاوت است.
ویژگیهای مهم قالی فارس
فرش‌های دست‌بافت در روستاها بیشتر به‌عنوان کالایی برای مصرف شخصی و نه تجارت تولید میشود. به دلیل این‌که توجهی به نوسانات بازار فرش ندارند طرح‌های آنها رنگ‌آميزی و طراوت خاصی دارند. در سال‌های اخير بافندگان عشايری طرح‌های موردعلاقه مشتریان را میبافند؛ اما ذهنی‌بافی و رنگ‌های مرسوم پيشينيان را نیز همچنان ادامه می‌دهند. قاليچه‌های ايلات خمسه، کار تيره عرب و باصری است که طرح‌های متنوع و فارسی‌باف دارند و تماماً از پشم تهيه می‌شوند.
تمام مراحل بافتن از ابتدا تا انتها را زنان انجام می‌دهند. «ذهنی‌بافی» هنری است که خلاقیت عشایر را نشان می‌دهد. این نقشه‌های ذهنی نوعی بازآفرينی سنتی است که از نسل‌های پيشين به مردم امروز رسیده و در آن بافندگان ايلی همان نقوش را تکرار می‌کنند بدون آنکه از نقشه استفاده کنند. به دلیل این ویژگی معمولاً هيچ دو فرشی کاملاً شبيه يکديگر نيستند. بافندگان تازه‌کار نیز از سرمشق‌هايی به نام «حور»کمک می‌گیرند. بافندگان قشقایی به اين سرمشق‌ها که يک‌يک نقش‌مايه‌ها و نگاره‌های اصلی بر آن بافته شده، دستور می‌گویند.
یکی از ویژگیهای منحصربه‌فرد همه قالیهای عشایری استفاده از دار قالی افقی است؛ اما در سال‌های اخیر دار ایستاده نیز استفاده میشود. عشایر در حال کوچ این دارها را با خود حمل می‌کنند تا هر زمان نیاز بود آنها را نصب‌کرده و به بافتن ادامه دهند.
ویژگیهای مشترک در قالیهای فارس
با وجود تفاوت‌‌‌‌های طرح و بافت قالیهای شیراز و پراکندگی ایلات ویژگیهای مشترکی در قالیهای این منطقه مشاهده میشود:
- تمرکز سبک هندسی بر تمام نقش‌ها.
- زمینه اکثر قالیها عاری از لچک‌هاست و در مرکز آن یک تا سه ترنج لوزی یا شش‌ضلعی متصل‌به‌هم قرار دارند.
- حاشیه‌ای که از ۳ تا ۷ قاب با نقوش هندسی شده تشکیل شده است (مانند ستاره‌های هشت‌گوشه، هشت‌ضلعی‌های شقه شده، لوزی‌هایی که خط محیطی آنها به‌صورت پلکان است، برگ‌های دندانه‌دار).
- به‌کاربردن رنگ‌هایی که چندان روشن نیستند، بافتی که کلاً نرم و شل است و وزن متوسطی دارد.
- وجود یک نوار گلیم‌بافت آبی و قرمز یا بلوطی، به‌خصوص در قالیهای قدیمی.
- گره در قالیهای فارس هم به‌صورت متقارن (ترکی) و هم به‌صورت نامتقارن (فارسی) استفاده میشود.
نقش قالیهای فارس
نقش اشكالی
نقش اشكالی، هم در گليم‌های ترنج‌دار و لچک – ترنج و هم در بافته‌هايی كه فاقد لچک – ترنج است، کاربرد دارد.
كف ساده
این گروه، قابل‌تفکیک به دو گروه اصلی است. تمام كف ساده، كه متن و زمينه آن، طرح و نقش ندارد و شامل بدون لچک، لچک‌دار، لچک – نيم‌ترنج، لچک اندر لچک و نيمه كف ساده، شامل ترنج‌دار ساده، لچک – ترنج و لچک – ترنج – نیم‌ترنج است.
محرمات
نقش محرمات در گليم‌بافی قشقايی، به طور عمده استوار است بر نوارهای پهن افقی و گهگاه نوارهای اريب.
خشتی
گليم‌های قشقايی خشتی، بر اساس شيوه رنگ‌آميزی و طرز آرايش و قرارگرفتن خشت‌ها، دو گروه دارند: خشتی لوزی (شامل دسته‌های منتظم ساده و منتظم منقش) و خشتی چهارخانه (شامل دسته‌های منتظم، نامنتظم، ساده، منقش، يک‌رنگ و چندرنگ).
قابی
اين گروه گليم‌های بدون ترنج و لچک را شامل میشود كه در نقش‌پردازی آنها، از نقش‌مايه‌های متداول گليم‌بافی مکرر استفاده شده است.
طرح قالیهای فارس
طرح‌ها و نقش‌های عشایری که از سال‌های گذشته تاکنون تقریباٌ به یک شیوه مشخص بافته شده و تغییرات زیادی نداشته‌اند. ویژگی اصلی این نقوش و طرح‌ها، حالت هندسی و خیالی‌بافی آنها است.
قالی‌هایی با نقش‌ها و طرح‌های کاملاٌ متقارن که اکثر آنها از فرش‌های بافته شده در شهر و هنرهایی همچون کاشی، قلمکار و ترمه تأثیر پذیرفته‌اند. در این روش، از شاخ‌و‌برگ، گل‌ها و گیاهان و خطوط مدور استفاده شده و امکان ذهنی‌بافی کمتری در آن وجود دارد. از میان متداول‌ترین و محبوب‌ترین نقش‌های این گروه، میتوان به نقوش ماهی درهم، گیاهی، افشان و بته‌ای اشاره کرد.
رنگ قالیهای فارس
رنگ‌هایی از جمله سرخابی، ارغوانی، طلایی، آبی، سرمه‌ای، صورتی، لاکی، سبز، زرد، قهوه‌ای و سفید در رده مهم‌ترین رنگ‌های قالیهای زیبا و چشم‌نواز شیراز قرار می‌گیرند. برای رنگرزی نخ‌های پشمی در پود گليم از رنگ‌های گياهی يا شيميايی استفاده میشود.
ویژگیهای فنی بافت قالی فارس
نوع گره: در بافت این نوع قالیها، از گره ترکی و فارسی استفاده می‌کنند. نوع ترکی، در میان بافنده‌های روستاهای بوانات و ابوالوردی و همچنین ایلات عرب متداول است. نوع فارسی نیز در میان هنرمندان فرش‌باف روستاهایی جنجگشت و نیریز رواج دارد. همچنین اهالی ایل باصری و قشقایی نیز در این رده قرار می‌گیرند.
نحوه پودکشی: همه قالیهای شهر شیراز به دو صورت تخت‌باف و لول‌باف بافته می‌شوند.
نوع دارها: همه دارهای اصیل این شهر، از نوع افقی بوده و امروزه به‌صورت محدود از دارهای ایستاده هم استفاده میشود.
اسلوب و تاروپود فرش فارس
اسلوب بافت فرش‌های فارس در هر ايل و طايفه، تقسيمات فرعی طایفه‌ای و در هر ناحيه فرق می‌كند. در فرش‌های دست‌بافتی که به طور کامل پشمی‌اند و یا آنها که ریشه ابریشمی دارند، رشته‌های تار رنگ نمی‌شوند.
رنگ طبیعی پشم ریشه همیشه نمایان است.
بخش اعظم قالیهای عشایری دو پود، و نزدیک به نیمی از قالیهای روستایی یک پود است که اغلب به‌صورت رنگ شده در بافته‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرند. به همین دلیل بیشتر قالیهای قشقایی، بهارلو و عرب دارای پود قرمزرنگ، پود قالیهای نی‌ریزی به رنگ سفید، پود آباده به رنگ آبی و پود لری به رنگ مشکی، قهوه‌ای و خرمایی است. بیشترین قالیهای فارس شیرازه تک‌رنگ یا دورنگ دارند، شیرازه‌های چندرنگ بیشتر نزد ایلات عرب و قسمت‌هایی از منطقه بوانات مرسوم است.
به‌جزگبه‌های دورو تمام کارهای دست‌بافت بر دارهای زمینی/ افقی بافته می‌شوند. دو روش بافت لول و بافت تخت برای این قالیها مورداستفاده قرار می‌گیرد. قالی‌هایی که به اسلوب تخت بافته می‌شوند به دلیل نرمی، تختی و انعطاف‌پذیری، صاف و چسبان بر زمین نمی‌ماند و زود جمع می‌شوند.
نقشمایه و رنگ قالیهای ایل قشقایی در فارس
عشایر قشقایی در فارس فرش‌هایی با طرح‌های ذهنی و بسیار جالب میبافند که یکی از مهم‌ترین این طرح‌ها، ترکی شیرازی بافت ایل قشقایی است و شهرت جهانی دارد. قالیچه‌های شکرلو و یلمه نیز هنر دست ایل قشقایی ساکن در سمیرم علیا و سایر نقاط آن ناحیه است. نقش‌مايه‌ها و نگاره‌هايی مرغی و كله مرغی، نقش‌مايه‌های گياهی، نگاره‌های بته‌ای، نقوش جانوری (چهارپايان)، مشتقات سواستيكا يا گردونه خورشيد، انواع گل‌ها، ستارگان، شكل‌های شطرنجی، نقش‌مايه‌های دندانه‌دار برگ، ماهی‌سان، آرايه‌های چهاربازويی ميانه ترنج‌ها از طرح‌های به‌کاررفته در این قالیچه‌ها است.
قشقایی‌ها همچنین طرح خاصی که گبه‌های شیری نامیده میشود، میبافند. در این گبه به طور معمول یک یا دو یا چند شیر در ردیف‌های موازی دیده میشود. باتوجه به اهمیت و پیشینه‌‌‌‌ی تاریخی، مذهبی و سنتی “نقش شیر” در این منطقه میتوان طرح و بافت گبه‌های شیری را از ابداعات ایل قشقایی دانست.
كهن‌ترين فرش‌های قشقايی، حداکثر هشت رنگ متمايز دارند. در فرش‌های اواخر قرن دوازدهم هجری قمری به بعد تعداد رنگ‌ها از ده رنگ بیشتر شده و در اواسط قرن سيزدهم هجری قمری به چهارده رنگ می‌رسد. این نشان می‌دهد كه قشقايی‌ها تا اواخر قرن دوازدهم هجری قمری به راز تعدادی از رنگ‌ها، پی نبرده بودند. از نيمه اول قرن سيزدهم، کم‌کم رنگ‌های جدید مانند طلایی، سبز، سرخ در دست‌بافت‌های ظريف و ريزبافت پدیدار شد.
رنگ قرمز تند سرخ‌فام (معروف به رنگ گلی) در هنر فرش‌بافی قشقايی رنگی اساسی است. این رنگ بيشتر در رنگ‌آميزی ترنج‌ها و گاهی نيز لچک‌ها و زمينه فرش کاربرد دارد؛ اما در حاشيه به‌ندرت استفاده میشود. برای رنگ‌آميزی متن و زمينه قالی، با ارزش‌ترین رنگ برای قشقايی‌ها آبی فيروزه‌ای و پس از آن سبز و رنگ سفيد است. نفيس‌ترين قاليچه‌ها، يكی از اين سه‌رنگ و كمتر از همه سبز را در متن خود دارند. بعد از تمام این رنگ‌ها، رنگ سرمه‌ای بیشترین استفاده را دارد.
انواع مختلف محصولات قالی‌بافی فارس
گبه
در مناطق روستایی برخی قالیها نیز به سبک تک پوده بافته می‌شوند که به آنها گبه می‌گویند. گبه به دلیل سبک بافت تک پوده بسیار لطیف است؛ اما درعین‌حال دوام بالایی نیز دارد. گبه با پشم مرغوب‌تر و نرم‌تر بافته شده و از تعداد بیشتری پود در آن استفاده میشود. گاهی تعداد پودها به هشت تا ده ردیف می‌رسد که در نرمی قالی تأثیر دارد.
یلمه
يَلَمه تقریباً حد وسط گبه درشت و گبه ريز است؛ این قالیها ذهنی‌باف بوده و رنگ ثابتی دارند. از رنگ‌های آبی، لاکی، سبز، سرمه‌ای، سفید، بنفش و سیاه در بافت و از رنگ‌های گیاهی و صنعتی برای رنگرزی این قالی استفاده میشود. تار و پود و پرز فرش از پشم است و اندازه و مساحت کوچکی نیز دارند.
سوزنی قشقایی
تمامی دست بافته‌های سوزنی، با تار پشمی و پود پشمی بافته می‌شوند. رنگرزی به هر دو صورت گياهی (سنتی) و شيميايی صورت می‌گيرد. در سوزنی قشقايی، هم گل‌وگياه به‌صورت ساده شده و نيمه هندسی و هم مرغان و آهوان گوناگون و بيش از همه گوزن‌ها و طاووس‌های رنگارنگ به‌کارگرفته‌شده است.
جاجیم قشقایی
- جاجيم پشمی يا پشم در پشم كه تاروپود آن، هر دو از پشم‌اند.
- جاجيم پشم و پنبه كه تار آن از نخ پنبه و پود آن، نخ پشمی است.
گستردگی فرش فارس
بیشتر فرش‌های فارس را مردمان شیراز، آباده، نیریز و بولوردی میبافند.
وجه تمایز قالی فارس با دیگر قالیهای ایرانی
در تارهای قالی فارس به طور کامل از پشم استفاده شده است. اگر هنرمندان قالی‌باف فارس از ابریشم در این قالیها استفاده کنند، آنها را رنگ نمی‌کنند. طرح و نقش این قالیها متفاوت و منحصربه‌فرد است.
سخن پایانی
با مراجعه به کارگاه قالی‌بافی یا اتاق‌هایی که زنان قشقایی در آن مشغول به کار هستند، وارد دنیایی از نقوش و رنگ‌های مسحورکننده می‌شوید. مهارت‌های سنتی قالی‌بافی در استان فارس یک میراث‌فرهنگی ناملموس است که در فهرست یونسکو ثبت شده است. این نشان‌دهنده بخشی از فرهنگ باستانی ملتی است که تاریخ آن یکی از قدیمی‌ترین تاریخ‌های این سیاره است.
در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:
https://www.destinationiran.com/
