یکی از تولیدات محبوب در میان ایرانیان سوزن دوزی زنان ترکمن است. هنر مصور سوزن‌دوزی نقوش ذهنی است که توسط هنرمندان ترکمنی روی پارچه شکل می‌بندد. پرونده «سوزن‌دوزی ترکمنی» یا «ترکمنی‌دوزی» با همکاری ایران و ترکمنستان تهیه و به عنوان بیستمین میراث ناملموس ایران مشترک با ترکمنستان وارد فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو شد.
تاریخچه‌ی سوزن دوزی ترکمن
پیشینۀ سوزن‌دوزی در منطقۀ ترکمن‌نشین کنونی به هشت‌هزار سال قبل برمی‌گردد. در غارهای کمربند و هوتو در نزدیکی بهشهر، سوزن‌دوزی‌های شاخک‌داری به دست آمده است که حکایت از دیرینگی این هنر در منطقه دارد.
از جمله آثار باقی مانده از این هنر دستی می‌توان موارد ذیل را نام برد:
- یک نمونه از گلدوزی لباس زنی ترکمن متعلق به سده‌ی هجدهم میلادی که بر روی پارچه‌ی سفید رنگی ایجاد شده است. این اثر در موزه لُس‌آنجلس نگهداری می‌شود.
- دو روپوش که دارای زمینه‌ای از ابریشم طلایی و زرد هستند و در مجموعه‌های خصوصی از آنها نگهداری می‌کنند.
سوزن دوزی ترکمن یادگار دوران سکاها
هنر گلدوزی مصور ترکمن از زمان سکاها رایج بوده است. دوره اوج این هنر را دوران افشاریه و زندیه و به خصوص قاجاریه باید دانست. آثار باقیمانده از این دوران خود گواه این مدعاست. ترکمن ها از قدیم الایام به تهیه ابریشم به عنوان ماده اصلی سوزن دوزی می پرداختند. دختران و زنان لباس های خود را با نخ های ابریشمی که با رنگ های طبیعی رنگرزی می‌شد، سوزن دوزی می‌کرده‌اند. این امر از نغمه‌های زنان ترکمن و در ادبیات شفاهی آن به وضوح مشخص است.
هنر سوزن دوزی ترکمن
سوزن دوزی ترکمن که بدان سیاه دوزی نیز اطلاق می‌شود، در گذشته کاربرد فراوانی داشته است. در جامعه سنتی ترکمن برای تزیین لباس‌های مردان، زنان و کودکان و هم چنین پرده ها نیز استفاده می‌شد؛ اما امروز عمدتاً در لباس زنان دیده می‌شود. نوع دوخت آن زنجیره فشرده و بسیار ریز است که در ترکمنی به آن «سانجیم» می‌گویند و بیشتر از نقوش هندسی و قرینه به صورت ذهنی بهره می‌گیرند. معمولا آن را با دوخت هایی به رنگ زرد و مشکی در نقش های پرکار و بر روی پارچه هایی به رنگ قرمز پخته به خاطر داریم. این هنر به نام هایی دیگری چون کشته و سیاه دوزی نیز مشهور است.
انواع نخ و طیف رنگی آن در سوزن دوزی ترکمن
نخ‌ها انواع مختلفی از جمله نخ های طبیعی(ابریشمی و پنبه ای) و نخ های مصنوعی( اکریلیک) دارد.
مردم ترکمن به طور معمول پوشاک خود را با استفاده از پارچه‌ها و نخ‌هایی به رنگ گرم تزیین می‌کنند. رنگ سرخ عمده‌ترین رنگ مورد استفاده آنهاست. یکی دیگر از رنگ‌هایی که در لباس ترکمن‌ها می‌توان مشاهده کرد، رنگ قرمز سُمبُلی است که به عنوان نمادی از آتش درون استفاده می‌شود. علاوه بر آن، رودوزی لباس‌های این قوم با استفاده از رنگ‌هایی نظیر قرمز، زرشکی، سورمه‌ای، سفید و مشکی صورت می‌گیرد.
انواع پارچه برای سوزن دوزی ترکمن
برای پارچه از انواع ابریشمی و پشمی استفاده می‌شود. پارچه‌های ابریشمی جهت تهیه «چِرپِه» (روپوش کوتاه زنان)، «کورتِه» (روپوش بلند زنان)، «چاکمن» (روپوش مردانه) و پارچه های پشمی برای دوخت «چابیت» (کت) استفاده می‌شود.
ماهوت
نوعی پارچه پشمینه کلفت و پرزدار است.
تِرمه
این پارچه گران‌بها در رنگ‌های مختلف مشکی، زرد و قرمز و به وسیله‌ی الیاف لطیف بافته می‌شود. ترمه به طور معمول دارای نقش‌های منحنی بُته جِقّه و گل‌های شاه عباسی در رنگ‌های مختلف است.
ابزارهای مورد نیاز برای سوزن دوزی ترکمن
ابزارهایی که در رشنه سوزن دوزی ترکمن از آن بهره میجویند عبارت است از سوزن کرول، انگرنانه و قیچی.
سوزن کرول
سوزنی که مخصوص گودوزی است.
قیچی
در این هنر از انواع قیچی‌ها از قبیل قیچی زیگزاک، قیچی برش و قیچی مخصوص گلدوزی استفاده می‌شود.
انگشتانه
ابزاری که با قرار گرفتن بر سر انگشتان مانع از فرو رفتن سوزن به دست هنرمندان می‌شود.
مراحل تولید سوزن دوزی ترکمن
- لایه بندی و شیاردوزی پارچه جهت ثابت نگه داشتن پارچه و سوزن دوزی
- تاباندن نخ ابریشم جهت استحکام بخشی نخ
- سیم کشی برای تعیین محدوده اصلی کادر جهت پیاده کردن طرح
- سیاه دوزی برای مشخص کردن فضای طرح با دوخت زنجیره و نخ ابریشمی مشکی
- الوان دوزی، مرحله دوختن نخ های رنگی در داخل سیاه دوزی است.
- دانه دوزی (آلاجه)، پس از دوخت زنجیره سیم کشی، بین دو سیم را دانه دوزی می‌کنند.
- سفیددوزی، این دوخت اصولاً در شلوار زنانه و در قسمت بالای سیم انجام می‌شود و از طرح های ساری ایچیان استفاده می‌کنند.
انواع دوخت در سوزن دوزی ترکمن
دوخت های ترکمنی انواع مختلفی دارد که از جمله آن می‌توان به دوخت زنجیره (کوجمه)، پَر، ساقه دوزی، تیغ ماهی(قایما)، دانه دوزی و «ایلمه» اشاره کرد.
انواع نقوش در سوزن دوزی ترکمن
نقوش عمدتاً اشکال ساده شده عناصری است که در محیط اطراف هنرمند وجود دارد هم چون گلِ نقش، ساری ایچیان، قوش قانات، دؤرت گؤز (چهار چشم)، قویموق، بورمه چیگین (بورمه)، قوچاق، تیرانا بورون، چاقماق، باغ نقش، بستانی، شلپه نقش و… که در گذشته پرده‌ها نیز بدین شکل تزیین می‌شده‌اند. این نوع دوخت در مناطق ترکمن نشین از جمله گنبدکاووس، بندرترکمن، گمیشان، آق قلا، کلاله و… انجام می‌شود.
تیرانا برون
لفظ ترکمنی ماهی خاویار دریای خزر یا اوزون برون است. این نقش را بیشتر بر روی کلاه و شلوار زنان ترکمن می‌توان مشاهده کرد.
قوچوق یا قاچاق
به معنای شاخ قوچ است. مردم ترکمن قوچ را نشانه‌ی نیرو و قدرت می‌پندارند، به همین دلیل از آن در آثار سوزن دوزی خود استفاده می‌کنند.
قوش قانات به معنای بال پرنده
در این نوع سوزن دوزی از نقش بال نوعی عقاب به نام «قره قوش» استفاده می‌شود که مردم ترکمن آن را نشانه قدرت و سرعت می‌پندارند.
ساری ایچیچیان
ساری ایچیچیان که به معنای عقرب زرد است. علت استفاده از نقش عنکبوت در هنر سوزن دوزی ترکمن به حضور همیشگی این حشره‌ی موذی در میان طویله‌ی اسب‌ها و وسایل و لوازم مردم ترکمن مربوط می‌شود.
دُورت گُوز یا چهار چشم
این نقش برای جلوگیری از چشم زخم استفاده می‌شود.
بورمه‌چِگینک
طبق اعتقاد زنان سالخورده‌ی ترکمن، بازوی افرادی را که دچار ضعف یا غش می‌شوند، باید با دستمالی ببندیم تا خون به سمت بالا جریان پیدا کند. در زبان ترکمنی، این دستمال با نام بورمه‌چگین شناخته می‌شود. بورمه به معنای بستن و چگین به معنای بازو است. این طرح در انتهای پاچه‌ی شلوار مردم ترکمن مشاهده می‌شود.
چاقماق
نوعی دستگاه گیره‌ای است که بیشتر در کارگاه‌های آهنگری کاربرد دارد. طرح این دستگاه به طور معمول بر روی پاچه‌ی شلوار زنانه استفاده می‌شود.
اُوی
این نقش از شکل «قُبه» تاثیر می‌پذیرد که زیوری مشابه کلاه خود و سمبل و یادآور جنگ است. به عقیده برخی از مردم محلی ترکمن، برخی از زنان آنها از جمله ترکان خاتون که در جنگ شرکت می‌کردند، این کلاه را بر سر می‌گذاشتند. عده‌ای دیگر از زنان نیز به دلیل انتظار برای بازگشت مردان خود از جنگ از این کلاه استفاده می‌کردند.
شِلِپِه
به طور معمول در حاشیه‌ی فرش‌های بافته‌شده‌ی ترکمنی وجود دارد که در هنر سوزن دوزی ترکمن نیز استفاده می‌شود.
یافرق
طرح نوعی برگ است.
تولیدات حاصل از سوزن دوزی ترکمن
کاربرد سوزن دوزی ترکمن عمدتاً در لباس زنان، مردان و کودکان است. مهمترین فرآورده‌های سوزن دوزی ترکمن؛ یقه، سرآستین لباس، شلوار زنان (بالاق)، کلاه (آلین دانگی یا حلقه‌ای برای سر زنان)، بوءروک (عرقچین)، چابیت (بالاپوش زنانه)، بقچه، کوینه (پیراهن زنانه) و کورته به شمار می‌رود. امروزه از پارچه‌های رودوزی شده‌ی ترکمن ها برای لبه‌ی انواع لباس‌ها، یقه، سرآستین، پیش سینه، دمپای شلوار، و همچنین تزیین اقلامی چون کیف و کوسن و غیره نیز استفاده می کنند.
گستره جغرافیایی سوزن دوزی ترکمن
در ایران این هنر عمدتاً در استان‌های خراسان شمالی و گلستان رواج دارد. اغلب اقوام ترکمن در شهرستان‌های بجنورد و راز و جرگلان سکونت دارند که هنر سوزن دوزی در میان زنان این اقوام رواج زیادی دارد.
سخن پایانی
سوزن‌دوزی ترکمنی یا سیاه دوزی در لباس مردم از هر جنسیت و سنی در ایران و ترکمنستان استفاده می‌شود. الگوهای مورد استفاده هویت سرزمینی زنان سوزن دوز را آشکار می‌کند. در این هنر از الگوهایی به عنوان نماد عشق، دوستی، طبیعت و قدرت استفاده می‌شود. هنر ارزشمند سوزن دوزی ترکمنی در آذر ۱۴۰۱ به عنوان بیستمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس در ایران ثبت جهانی شد.
در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:
https://www.destinationiran.com/
تهیه و تنظیم: آیسان پژوهان فر
ویرایش: تیم تولید محتوای عالی گرد
