بازی‌های بومی استان آذربایجان غربی

تولاما

دايره‌ی بزرگى روى زمين مى‌کشند و آن را به هشت قسمت تقسيم مى‌کنند. در سمت چپ و در خارج دايره مربع مستطيلى رسم مى‌کنند که خانه اول بازى است. خانه‌هاى داخل دايره را هم، از ۲ تا ۹ شماره‌گذارى مى‌کنند. درست در نقطه مقابل خانه يک، در آن طرف دايره و در بيرون آن نيم‌دايره‌اى رسم مى‌کنند که جهنم خوانده مى‌شود. بازيکن اول، سنگ را در خانه اول مى‌اندازد و خود از روى خانه اول مى‌پرد. يک پاى خود را در خانه دو و پاى ديگرش را در خانه سه مى‌گذارد. بعد به خانه نه مى‌پرد و پاى راست خود را بالا نگه مى‌دارد، خم مى‌شود و سنگ را از خانه اول برمى‌دارد و از روى خانه يک به بيرون بازى مى‌پرد. پشت به شکل بازى مى‌ايستد و سنگ را مى‌اندازد. سنگ در هر خانه‌اى افتاد، آن خانه متعلق به بازيکن خواهد بود. اما اگر سنگ او به جهنم افتاد، او سوخته است و ديگرى بازى را شروع مى‌کند. در اين بازى افتادن سنگ؛ رفتن پا روى خط و اشتباه گذاشتن پا در خانه موجب باخت بازيکن است.

گورانه بازی

جوراب بازی عمدتاً در مناطق کرد نشین آذربایجان غربی به ویژه بخش سیلوانا و صومای برادوست رایج است و در شب‌های سرد و طولانی انجام می‌گیرد. جوراب بازی یا جورابین اصلاح محلی گورانه بازی است. در آن۱۰ عدد جوراب مردانه بزرگ از جنس پشم را به صورت دهانه باز در دو ردیف پنج تایی می‌چینند. یک تیله در کنارشان قرار می‌دهند و بازیکنان در دو گروه طرفین جوراب‌ها می‌نشینند. یکی از ده نفر گروه گرداننده که مهارت زیادی دارد تیله را در میان انگشتان دست پنهان و شروع به فرو بردن دست در جوراب‌های که دهانه آنها باز است می‌کند. این کار را خیلی سریع و با مهارت انجام می‌دهد که گروه مقابل نتواند آن را حدس بزند. سرپرست یا یکی از اعضای گروه مقابل باید با مشورت و تصمیم‌گیری اعضا حدس بزند که تیله در کدام جوراب انداخته شده و باید آن را پیدا کند. هر بازی ۱۰ امتیاز دارد  و به این شکل تا امتیاز ۱۵۰ ادامه خواهد داشت و برنده مشخص می‌شود.

درمانچى بابا (توفارقان)

نقش‌هاى بازى آسيابان و زن بيوه است. آسيابان مشغول کار است که زن بيوه‌ی گرسنه‌اى مقدارى گندم براى آردکردن مى‌آورد.
آسيابان از آردکردن گندم او طفره مى‌رود و وانمود مى‌کند که خيلى کار دارد. هر بار زن براى نرم کردن دل او شعرى مى‌خواند ولى او باز هم راضى نمى‌شود. زن چند شعر مى‌خواند، آسيابان کار او را راه مى‌اندازد و بازى تمام مى‌شود.

بازی اوچ یاستیخ (سه پشتک)

این بازی در شهرستان شوط با هدف ورزیدگی عضلات بدن و تقویت بنیه انجام می‌شود. افراد تیم‌ها سه نفره هستند. سه نفر اول به صورت داوطلب یا به قید قرعه طوری می‌ایستند که دو نفر پشتشان به هم باشد. در حالتی که ایستاده نشیمنگاه خود را به هم می‌چسبانند، کف دست‌ها را به زانو می‌گذارند و خم می‌شوند. نفر سوم سرش را میان ران‌های دو نفر قبلی می‌گذارد و تا حدود ۹۰ درجه خم می‌شود و ساعد و بازوانش را دور ران دو نفر دیگر حلقه می‌کند. این سه نفر به این ترتیب که ایستاده اند، سه نفر تیم دیگر پشت سر هم شروع به غلت زدن از پشت این افراد می‌کنند. یعنی هر فرد دو کف دستش را روی لگن کسی که سرش میان ران دو نفر دیگر است می‌گذارد. سپس بدن خود را روی دست‌ها بالا می‌کشد و غلت می‌زند طوری که پشتش روی پشت دو نفر دیگر قرار گیرد. پس از آن روی دو پا به سمت جلو می‌افتد و وقتی هر سه نفر پریدند، در جلو همانطور که گفته شد آرایش تیم می‌گیرند. تیم خوابیده شروع به بازی کرده و بازی ادامه می‌یابد.

توس تیپک

این بازی در شهرستان شوط انجام می‌شود و هدف آن ورزیدگی عضلات بدن، افزایش چابکی و تیزهوشی می‌باشد. این بازی گروهی است و از دو تیم مخالف هم تشکیل می‌شود. این بازی خشن است و معمولا در تیم‌های پر جمعیت که بیش از دو نفر هستند، انجام می شود. انتخاب به این صورت است که اعضای تیم‌های مخالف دو نفرکه از حیث نیروی جسمانی و قد تقریبا هم اندازه یکدیگر هستند دست در گردن هم می‌اندازند. برای خودشان نام‌هایی مانند پلنگ، موش، گربه و … انتخاب می‌کنند و پیش سرپرست تیم‌ها می‌روند و می‌گویند: (هالای_هالای) ((هابیدا))، سرپرست‌ها هم می‌گویند: (( اَلدیخ _ قیلیدخ _هاشیدا)) و یکی از افراد داوطلب ورود به بازی می‌گوید: چه کسی پلنگ را می‌خواهد و چه کسی موش را. هریک از سرپرست‌ها بطور شانسی یکی از آنها را انتخاب می‌کند و افراد تیم به این منوال پایان می‌پذیرد. دو تیم در مقابل هم صف آرائی می‌کنند و فرمان حمله از سوی سرپرست‌ها صادر می‌شود. افراد دو تیم بسوی هم حمله ور و با لگد به همدیگر می‌کوبند. معمولا قرار بر این می‌شود که ضربه ای به شکم و جاهای آسیب پذیر بدن زده نشود. هر کس به هر کدام از یاران حریف که مایل است حمله می‌کند. بازی تا شکست یکی از تیم‌ها ادامه می‌یابد.

بازی گوش کشیدن

گوش کشیدن یا به اصلاح محلی گوی پچرینه در شهرستان بوکان با هدف افزایش سرعت و چابکی انجام ‌می‌شود. در ابتدای بازی افراد یک نفر را به عنوان مسئول بازی که اصطلاحا «اوستا» نام دارد انتخاب می‌کنند. سپس این فرد سکه‌ای را در دست گرفته و آن را محکم به یک طرف زمین پرتاب می‌کند. بازیکنان دیگر به سرعت دویده و سعی می‌کنند سکه را برداشته و آن را به اوستا برسانند. اگر فردی بتواند زودتر سکه را برساند، برنده شده و از زمین کنار می‌رود و دیگران بازی را به همان ترتیب ادامه می‌دهند. اما اگر این فرد در راه توسط بازیکنان دیگر گرفته شود آنقدر گوش‌های او را می‌کشند تا اینکه سکه را بیاندازد. و به محض آنکه سکه را انداخت؛ فرد دیگری سکه را برداشته و سعی می‌کند آن را به اوستا برساند. بازی به ترتیب قبلی از سر گرفته می‌شود و تا خستگی کامل افراد ادامه می‌یابد. فردی که قبل از همه توانسته است سکه را به تعداد زیادتری به اوستا برساند، برنده بازی شناخته می‌شود.

اَبَرگَبَر

این بازی در شهرستان چایپاره انجام می‌شود. برای شروع بازی ابتدا یک چاله به عمق ۲۰ سانتی متر و به طول ۱۰ سانتی متر حفر می‌کنند. بعد میان افراد قرعه کشی می‌شود که کدام فرد بازی را شروع کند. سپس فرد برنده چوب بلند را برداشته و چوب کوتاه را در چاله می‌گذارند. چوب بلند را در زیر چوب گذاشته و آن را به بیرون چاله پرتاب می‌کند. افراد دیگر در اطراف چاله قرار می‌گیرند و بایستی چوب کوچک را قبل از افتادن به زمین در هوا بگیرند. هر کسی موفق به کار شد، جای خود را با فرد برنده عوض کرده و بازی را از اول شروع می‌کنند.

بازی زیر پتو

بازی زیر پتو در شهرستان چایپاره بازی می‌شود. برای شروع ابتدا ۲ نفر به قید قرعه در وسط زمین می‌نشینند. افراد دیگر پتو را بر روی آنها می‌اندازند و اطراف آنها می‌نشینند. افراد زیر پتو را با دست می‌زنند (البته یکی، یکی، می‌زنند) و افراد زیر پتو بعد از سه ضربه بلند شده و فرد زننده را حدس می‌زند. اگر جواب صحیح بود جای خود را با شخص ضارب عوض می‌کنند و در غیر اینصورت بازی طبق روال اولیه انجام می‌شود. برای شیرین شدن بازی دو نفر که در زیر پتو هستند، یکی از آنها، دیگری را می زند در حالی که آن شخص نمی‌داند و بعدا بلند شده و می‌گوید فلانی زده است. در حالی که فرد همراه او در زیر پتو، شخص ضارب است. با این روش بازی مفرح تر می‌شود.

بازی اِستُپ – آزاد

این بازی در ارومیه با هدف تقویت سرعت و استقامت انجام می‌شود. بازی اِستُپ – آزاد بازی شیرین و متنوعی است. پنج یا شش نفر از بچه ها دور هم جمع می‌شوند و با هم قرعه کشی می‌کنند تا یک نفر به عنوان بازنده و آغازکننده بازی تعیین شود. آن نفری که بازنده اعلام شده بازی استپ آزاد را آغاز می‌نماید و بقیه را دنبال می‌کند. آن نفری که قدرت و نفس بیشتری داشته باشد می‌دود. اگر احیانا از نفس افتاد می‌گوید استپ و در جای خود می‌ایستد و بعد از اینکه رفع خستگی نمود یک نفر از بچه ها می‌آید دستش را به دست او میزند و آزادش می‌کند. او می‌تواند مجدد حرکت نماید. اگر در حال دنبال کردن، دست بازنده قبل از استپ گفتن به آن فرد بخورد، بازنده، نفر دست خورده می‌شود و بازی استپ – آزاد بدین ترتیب ادامه می‌یابد. البته در یک زمان نمی‌توان همه افراد استپ کنند. حداقل یک نفر باید آزاد باشد. اگر یکی استپ کرد و همه افراد دیگر هم استپ بودن استپ او مورد قبول نیست.

بازی خروس خروس

این بازی در ارومیه با هدف افزایش قدرت بدنی انجام می‌شود. افراد به دو گروه مساوی تقسیم می‌شوند. پس از قرعه کشی یکی از گروه‌ها به عنوان گروه ۱ و دیگری گروه ۲ تعیین و در دو طرف محوطه و بر روی خط کناری، مقابل یکدیگر می‌نشینند. سپس با فرمان سرگروه‌های دو تیم، از هر گروه یک نفر به وسط رفته و با نفر تیم مقابل مبارزه می‌کند. مبارزه بدین صورت است که دو نفر مذکور بر روی یک پا ایستاده و دست‌هایشان را بر روی سینه خود می‌گذارند. سعی می‌کنند به همان وضعیت به یکدیگر تنه زده و همدیگر را سرنگون نمایند. در این بازی هر فردی که مجبور شود پای دیگر خود را بر زمین گذارد و یا بر روی قسمت دیگری از بدن سقوط نماید بازنده محسوب شده و یک امتیاز به تیم مقابل می‌دهد. به این صورت بازی ادامه می‌یابد.

بازی آشیرما

این بازی در شهرستان خوی با هدف تقویت قدرت و استقامت بدنی انجام می‌شود. کشتی گیران به دو گروه مساوی تقسیم می‌شوند. در هر گروه یک نفر به عنوان مسئول گروه تعیین می‌شود. سپس با تعیین سرپرستان گروه‌ها از هر طرف یک نفر به داخل محوطه ۵ * ۵ رفته و با نظارت داور به انجام مسابقه با حریف تیم مقابل می‌پردازد.کشتی گیران پس از گرم کردن بدن خود، کمربندهایی به دور کمر می‌بندند. داور کمربند‌های آنها را مورد آزمایش قرار می‌دهد تا محکم باشد. هر کشتی گیری که بتواند کمر حریف خود را گرفته و او را بلند کرده و بر زمین بزند، برنده مسابقه است.
معمولا به همراه این مسابقه، ساز و دهل محلی نواخته می‌شود. تماشاچیان پیوسته با اشعار ملی و مذهبی و صلوات کشتی گیران را تشویق و ترغیب می‌کنند. در پایان هر گروهی که تعداد بیشتری از کشتی گیرانش برنده شده باشد پیروز می‌شود.

بازی شعبه شعبه

در این بازی ابتدا یکی از بازیکنان به قید قرعه انتخاب می‌شود. پس از تعیین محل مشخصی مانند یک تیر برق یا یک تنه درخت بازی بدین صورت شروع می‌شود که فرد انتخاب شده چشمان خود را بسته و به محل تعیین شده تکیه می‌دهد. طبق قرار قبلی مثلا تا ۲۰ یا بیشتر می‌شمارد. سپس با گفتن جمله ((دالدا قالان، قابخداقالان قورد اولسون)) یعنی کسی که عقب تر یا جلوتر باشد گرگ است. چشم‌های خود را باز کرده و به دنبال افراد می‌گردد. اگر موفق به دیدن محل دقیق و شناسایی هر کدام از آنها بشود با ذکر نام فرد و گفتن محل مخفی شده سعی می کند تا زودتر از او دستش را به شعبه بزند. آن نفر بازنده شده و جای خود را باید با نفر قبلی در شعبه عوض کند. بازی با این ترتیب ادامه می‌یابد.

بازی حول وینمه

این بازی در روستاي كهريز اروميه بازی می‌شود. در آن بازی یک چاله کوچک حفاری می‌شود. یک قطعه چوب که حول می‌گویند را سعی می‌کنند در آن چاله بیاندازند. دیگر طرفین بازی با زدن دسته چوبی که در دست دارند از افتادن حول در چاله جلوگیری می‌کنند. در این بازی باید طرفین مواظب جای خود هم باشند که از دست ندهند.

بنکمال اوینمه

بنکمال با یک توپ کوچک به اندازه توپ تنیس بازی می شود. مردم روستای کهریز آن را با پارچه درست می‌کنند. یک مقر مشخص می‌کنند و یک نفر با چوپ توپ را می‌زند. هم تیمی‌های او سعی می‌کنند بعد از زدن توپ به جهت مقر حرکت کنند. رقیب نیز سعی می‌کند سریع توپ را بیاورد و آنهایی را که به جهت مقر حرکت می‌کنند بزند. در صورت برخورد توپ به طرفین، رقیب برنده می‌شود.

لخص اوینمه

لخص اوینمه یا بازی با کمربند در روستاي كهريز اروميه انجام می‌شود. در این بازی یک دایره بزرگ روی زمین می‌کشند و چند کمربند در روی دایره پهن می‌کنند. افرادی بیرون می‌خواهند کمربند را از روی دایره بردارند و افراد داخل دایره را بزنند. افراد داخل دایره نیز این اجازه را به آنها نمی‌دهند.

بازی دستمال آتدی (انداختن دستمال)

این بازی در شهرستان چالدران و با هدف تفریح، تقویت سرعت و عکسل العمل انجام می‌شود. در این بازی ابتدا تمام بازیکنان پیرامون یک دایره می‌نشینند. یک نفر دستمال به دست دور دایره حرکت می‌کند و به طور دلخواه دستمال را به یکی از بازیکنان که نشسته‌اند داده و فرار می‌کند. فردی که دستمال را بر می‌دارد، شخص فرار کننده را تعقیب کرده و می‌تواند از فاصله ۲ متری او را دستمال بزند. در صورت موفق شدن می‌تواند سر جای خود برگشته و بنشیند. اما در غیر اینصورت فرد شروع کننده دوباره بازی را با همان شرایط اول ادامه خواهد داد.

خوگه مله

این بازی در شهرستان سردشت با هدف زور آزمایی با گردن انجام می‌شود. بازیکنان به دو گروه مساوی تقسیم می‌شوند. از هر گروه یک نماینده برای مبارزه آماده می‌شود. در این موقع دو نفر بازیکن در حال نشسته و کف پاهای خود را به همدیگر وصل می کنند. شال یا باند نرمی را به گردن انداخته و با اعلام شروع بازی از سوی داور مسابقه تلاش می‌کنند تا با وارد کردن نیروی بیشتر البته بدون خطا (دست زدن به طناب یا شال) حریف را از زمین بلند کنند. وقتی که حریف از زمین بلند شد نفر بعدی روی زمین در حالت خمیده به پشت قرار می‌گیرد و بازنده تقریبا روی پاهای خود می‌ایستد.

بازی سلام سلام

این بازی بدین ترتیب است که یک مربع به اندازه یک متر در یک متر در کنار دیوار می‌کشند. یک نفر از اعضای بازی داخل مربع می‌ایستد و بقیه دور مربع جمع می‌شوند. آن نفری که در داخل مربع است با سلام سلام گفتن و با یک پا (لی لی) از داخل مربع خارج می‌شود. نفراتی را که دور مربع هستند، دنبال می‌کند. اگر دستش به یک نفر از آنها خورد باید آن نفر خودش را فورا به داخل مربع برساند. اگر احیانا نتوانست این کار را انجام دهد، بقیه می‌توانند او را دنبال و کتک بزنند. آن نفری که کتک خورده داخل مربع خواهد رفت و عمل سلام سلام گفتن و با یک پا بیرون آمدن را به اجرا در خواهد آورد. اگر نفری که داخل مربع است در حین بیرون آمدن سلام سلام گفتن و تعقیب دیگران، حرکت با یک پا و یا گفتن سلام سلام را فراموش و یا قطع کند باید خودش را فورا به داخل برساند. در غیر اینصورت بقیه که دور مربع هستند او را خواهند گرفت و کتک خواهند زد و بازی سلام سلام بدین ترتیب ادامه خواهد یافت.

بازی داش داش

از دیگر بازی‌های مرسوم در استان آذربایجان غربی داش داش (سنگ سنگ) می‌باشد. این بازی از دو نفر شرکت کننده و یا بیشتر هم می‌تواند تشکیل شود. شرکت کنندگان سنگ‌های صاف خود را به گوشه معینی از محوطه پرتاب می‌کنند. نفری که سنگ او به نقطه مورد نظر نزدیکتر باشد می‌بایست به محل سنگ خود رفته و از آنجا آن را به سمت سنگ یکی از نفرات پرتاب کند. هر گاه بتواند سنگ حریف را مورد هدف قرار دهد و یا با فاصله یک وجبی آن بیاندازد ، در این صورت برنده محسوب می شود. شخصی که سنگ او با سنگ وی برخورد کرده باید پرتاب کننده را از محل اولیه تا محل بعدی (محل جدید سنگ ) به پشت خود سوار و حمل کند. سپس بازی بار دیگر با پرتاب سنگ‌ها به سوی نقطه معین از سر گرفته می‌شود.

بازی قالادان سالدی (پایین انداختن از قلعه)

ابتدا یکی از بازیکنان به قید قرعه به عنوان نگهبان قلعه تعیین می‌شود و در بالای بلندی (به اصطلاح قلعه) داخل محوطه قرار می‌گیرد. سپس با اعلام شروع بازی بقیه افراد درون محوطه به طرف نگهبان مستقر در بالای بلندی حمله ور می شوند. هرکدام سعی می‌کنند تا او را به طرف پایین هل داده و خود جای او را بگیرند. نفر نگهبان نیز سعی می‌کند با هل دادن آنها به طرف پایین در قلعه باقی بماند.

سخن پایانی

بازی‌های محلی با فلسفه و اهداف خاصي به مرحله اجرا گذاشته مي‌شوند. از آن جمله مي‌توان به افزايش سرعت واكنش، چابكي، شجاعت، تيزهوشي، مردانگي و جوانمردي اشاره کرد. در اين بازي‌ها اهداف تربيتي و پرورشي خاصي نهفته است. پيشينيان در ابداع و به كارگيري؛ آن اهداف را مدنظر قرار داده و جهت توسعه و افزايش مهارت هاي جسمي و روحي فرزندان خود، سعي در اجرا و اشاعه آنها داشته اند.

در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:

https://raycomarket.ir/
https://urmiatabligh.ir/
https://www.beytoote.com/

تهیه و تنظیم: آیسان پژوهان فر