همه ی ما در دوران کودکی عروسک هایی داشتیم که رفیق، همدم و همراه خیال پردازی های دور و دراز مان بودند. از عروسک های بومی یا دست ساز مادربزرگ ها و مادرها گرفته تا عروسک های پر زرق و برق پشت ویترین مغازه ها که با دیدنشان نفسمان در سینه حبس می شد و شروع به رویا بافی درباره ی بازی با آن عروسک های بومی می کردیم.

این عروسک ها گاه فرزندمان می شدند که باید از آن ها مراقبت می کردیم، گاه دوستمان که به مهمانی ما دعوت شده و با چای تازه دم و شیرینی داغ خانگی از او پذیرایی می کردیم، گاه خانم همسایه که او را اتفاقی می دیدیم و در میان مکالمات روزمره سریع باید خداحافظی می کردیم تا به غذای روی اجاق برسیم، گاه سربازان ما می شدند که حرکت دادنشان به سوی میدان جنگ با استراتژی خاصی صورت می گرفت، گاه حیوانات قلمروی ما می شدند و هم چون پادشاه جنگل با آن ها برخورد می کردیم.

سوالهایی در مورد عروسک ها

همه ی ما در آن سنین، چه پسر و چه دختر، با ذهن هایی خلاق به داستان پردازی می پرداختیم و خودمان و عروسک هایمان نقش های اصلی این داستان ها را ایفا می کردیم. مرور این خاطرات قطعا برای هر انسانی شیرین و لذت بخش است. اما تا به حال به این فکر کرده اید که کودکان در نقاط مختلف ایران یا جهان با چه عروسک هایی بازی می کنند؟ سازنده ی عروسک مفهوم خاصی را با عروسکش بیان می کند؟ مادران، پدران، مادربزرگ ها و پدربزرگ ها و نسل های قدیمی ما با چه عروسک هایی بازی می کردند و آیا این عروسک ها هنوز هم وجود دارند؟

افسانه احسانی مدت ها پیش با این سوالات مواجه شد و تصمیم گرفت پاسخ آن ها را پیدا کند. او به نقاط مختلف ایران سفر کرد و روستاها را به دنبال رد پای عروسک های قدیمی زیر پا گذاشت.  به میان اقوام ایرانی رفت، با مادران و مادربزرگ ها هم کلام شد و به داستان های آن ها گوش فرا داد. از آن ها خواست تا عروسک های قدیمی شان را از گنجه ها بیرون بیاورند و اگر هنوز می توانند عروسکی درست کنند، نمونه ای برایش بسازند. اجازه دهید کمی بیشتر شما را با افسانه احسانی آشنا کنم. گمان می کنم سال ۱۳۹۴ بود که شور و حرارتی مضاعف برای کشف هر چه بیشتر فرهنگ، تاریخ و طبیعت ایران درونم به وجود آمده بود.

سوالهایی در مورد عروسک ها

همه ی ما در آن سنین، چه پسر و چه دختر، با ذهن هایی خلاق به داستان پردازی می پرداختیم و خودمان و عروسک هایمان نقش های اصلی این داستان ها را ایفا می کردیم. مرور این خاطرات قطعا برای هر انسانی شیرین و لذت بخش است. اما تا به حال به این فکر کرده اید که کودکان در نقاط مختلف ایران یا جهان با چه عروسک هایی بازی می کنند؟ سازنده ی عروسک مفهوم خاصی را با عروسکش بیان می کند؟ مادران، پدران، مادربزرگ ها و پدربزرگ ها و نسل های قدیمی ما با چه عروسک هایی بازی می کردند و آیا این عروسک ها هنوز هم وجود دارند؟

افسانه احسانی مدت ها پیش با این سوالات مواجه شد و تصمیم گرفت پاسخ آن ها را پیدا کند. او به نقاط مختلف ایران سفر کرد و روستاها را به دنبال رد پای عروسک های قدیمی زیر پا گذاشت.  به میان اقوام ایرانی رفت، با مادران و مادربزرگ ها هم کلام شد و به داستان های آن ها گوش فرا داد. از آن ها خواست تا عروسک های قدیمی شان را از گنجه ها بیرون بیاورند و اگر هنوز می توانند عروسکی درست کنند، نمونه ای برایش بسازند. اجازه دهید کمی بیشتر شما را با افسانه احسانی آشنا کنم. گمان می کنم سال ۱۳۹۴ بود که شور و حرارتی مضاعف برای کشف هر چه بیشتر فرهنگ، تاریخ و طبیعت ایران درونم به وجود آمده بود.

داوطلبان احیای فرهنگ و حفظ محیط زیست

تمام وبلاگ های شخصی را زیر و رو می کردم تا خاطرات و تجربیات اساتید این حوزه ها را بخوانم. آن زمان بود که به نام افسانه احسانی برخوردم. او و همسرش نیما آذری فعالیت هایی داوطلبانه در راستای احیای فرهنگ ایران زمین و حفظ محیط زیست انجام می دادند و سال ها بود که موسسه ی آوای طبیعت پایدار را تاسیس کرده بودند. برای مثال با فعالیت و آموزش های موثر به مردم بومی جزیره ی قشم، به حفظ گونه ی لاک پشت پوزه عقابی کمک شایانی کردند.

حوزه ی فعالیت و طرح های این زوج دوست داشتنی بسیار گسترده بوده و هست و مطلبی نیست که بتوان به تمامی در این مقاله به آن پرداخت. پس بگذارید به این حد از معرفی بسنده کرده و بر پروژه ی احیای عروسک های بومی ایران متمرکز شویم. همان طور که گفته شد خانم احسانی به همراه تیم داوطلبان سال ها سفر کردند و عروسک های بسیاری را کشف و شناسایی کردند.

کشف و شناسایی عروسک های سنتی

هر کدام از این عروسک های بومی نامی داشتند، با مواد موجود در همان منطقه ساخته شده و داستان ها و نکاتی از فرهنگ آن اقلیم را روایت می کردند. برای مثال دوتوک از خراسان جنوبی آمده و نامش به معنای دختر کوچک است. مادران آن را از چوب، شاخه ی درختان، خرده پارچه و دکمه می ساختند و به دخترک هایشان می سپردند تا مشغول بازی شوند. دوتوک انواع مختلفی دارد اما پایه و اساس ساخت آن در نقاط مختلف بسیار شبیه به یکدیگر هستند.

جالب است بدانید که اصالت و حفظ شکل اصلی این عروسک ها اهمیت بسیار زیادی در احیای آن ها دارد. بنابراین خانم احسانی برای اطمینان خاطر از شکل اصلی دوتوک به روستای تاجمیر رفت و از یک بانوی ۹۰ ساله ی نابینا که دختر بنیان گذار روستای تاجمیر بود کمک گرفت. بانوی تاجمیری به همراه دخترش کمک بسیار زیادی به تعیین شکل اصلی دوتوک کردند.

بانوی نابینای تاجمیری و دخترش در حال کمک به شناسایی اصالت شکل دوتوک

مراحل ساخت یک دوتوک بلوچی از خراسان جنوبی

عروسک گلی ساخته شده در خوزستان

 عروسک گلی ساخته شده در نهبندان

تصویر سمت راست: عروسک های ساخت روستای اردبیلک

 تصویر سمت چپ: عروسک هاس ساخته شده در روستای الولک