عروسک‌های شب یلدا و عید نوروز

عمو نوروز

داستان عمو نوروز، داستانی عاشقانه‌است. عمو نوروز منتظر زنی است که به ننه سرما معروف است. آنها می‌خواهند با هم ازدواج کنند. بر اساس یک باور قدیمی، نامزد عمو نوروز از یک ماه به نوروز مانده، به دارکوب‌ها و چرخ‌ریسک‌‏ها می‌‏گوید که از برگ نورس درختان و گل های نوشکفته، قبای زیبایی برای عمو نوروز که در سفر دوازده ماهه ‌است، ببافند.
در بعضی از افسانه‌ها ننه سرما و عمو نوروز هیچ گاه همدیگر را مشاهده نمی‌کنند و زن هیچ وقت در زمان آمدن عمو نوروز بیدار نیست؛ آن قدر خانه را رفت و روب کرده که خوابش برده‌ است. در این افسانه زن صاحب خانه و مرد مسافراست. این سفر همیشه ادامه دارد. در نقل قول های دیگر تمام موارد مشابه است. با این تفاوت که عمو نوروز و ننه سرما همدیگر را فقط در آخرین لحظات تغییر سال می‌بینند و شانس با هم بودن را فقط در آن زمان دارند.

عمو نوروز هر سال آخرین روز زمستان، اولین روز بهار با کلاه نمدیش، زلف‌های قرمز حنا بستَه مِثل ریشش با کمرچین آبی و شال خالخالی و شلوار گشاد و گیوه تَخت از بالای کوه روبروی شهر با لبی خندان و دلی شاد یواش یواش پایین می‌آید. در افسانه‌ها عمو نوروز نماد طبیعت یا فردی است که برکت به زندگی مردم می آورد. ننه سرما هم همسر عمو نوروز بوده که همیشه منتظر آمدن وی است.

عروسک کوسا گلین، خاطره ساز زنجانی ها

يكي از آداب و مراسم بسيار كهن و باستاني برنشستن « كوسه » هست كه در زبان محلي منطقه‌ي زنجان با عنوان «كوسا گلين» يا «كوسا ايوني» و يا «كوسا چيخارتماق» مشهور است. كوسه در حالتي نمادين رخت بربستن زمستان و شروع فصل بهار و آمدن نفس بر زمين را مژده مي‌دهد. مردم مراسم كوسا‌گلين را حدوداً ۴۰ روز از زمستان مانده اجرا می‌کردند. كوسه در اواخر زمستان سوار بر خري ظاهر مي‌شده و هيبتي بسيار زشت و و سياه داشته است. در دستـي بادبزن و در دستي ديگر كلاغي كه از پارچه‌ي سياه درست مي‌كردند داشته و چنين وانمود مي‌كرده كه حرارت بهار او را آزار مي‌دهد. پس به تلخي زمستان را وداع ‌گفته و شعرهاي تمسخر آميز مي‌خوانده و خود را باد مي‌زده است. مردم با برف و كلوخ او را مي‌زدند تا هر چه زودتر آبادي را ترك نمايد. چرا كه بر اين باور بودند كه با رفتن كوسه، زمستان و سردي جاي خود را به بهار و طراوت بهاري مي‌دهد. اين مراسم در اكثر نقاط به عنوان يك رسم زمستاني مرسوم بود. در اواخر زمستان با شور و حال خاصي بر پا مي‌شده و در ميان كودكان از محبوبيت خاصي برخوردار بوده‌است.
كوسه در ادامه و خصوصاً پس از استقرار اسلام در ايران در هر منطقه از كشور و در ميان هر قوم و عشيره‌اي خصيصه‌اي از سنت‌ها و باورهاي منطقه را وام گرفت و خود را به جوهر بومي آراسته كرد. منطقه‌ي زنجان نيز از اين خصيصه‌ي سنت پذيري به دور نماند و مراسم زمستاني كوسه با دريافت، جلـب و جـذب فرهنـگ قــومي و بومي ادامه پيدا كرد.

مراسم نمادین کوسا

مراسم كوسا داراي ۵ تيپ نمادين بود. قاراكوسا لباس سياه بر تن مي‌كرد و كلاهي روي سر مي‌كشيد و دو شاخ بلند بر روي سر داشت. آق كوسا نمادي از سفيدي و گرما و بهار بود و لباسي سفيد بر تن مي‌كرد و عصايي در دست داشت. گلين نمادي از زايش و رويش و مادينگي بود و لباسي از رنگ‌هاي مختلف بر تن داشت. دوتيل چي (دهل زن) كه نوازنــده‌ي گروه بود و تورباچي (توبره گردان) كه خورجيني بر دوش مي‌انداخت و هدايا را جمع مي‌كرد.
مراسم بدين ترتيب بود كه چوپان‌ها با قرار قبلي و ۴۰ روز از فصل زمستان مانده از كوه سرازير شده و به طرف ميدان شهر با رقص و آواز به راه مي‌افتادند:

با رسيدن دسته‌ي كوسا به ميدان شهر غوغايي به پا مي‌شد. دسته‌ي كوسا و اهالي با هم رقص و آواز را شروع مي‌كردند. پس از اتمام رقص، قاراكوسا از گرمي هوا شكايت مي‌كرد و مرتب خود را باد مي‌زد؛ اما ديگران از بهار و طراوت و اينكه سردي و سرما رخت بربسته و بهار از راه رسيده داد سخن مي‌دادند. بدين ترتيب همواره جنگي بين بچه ها و قارا كوسا در مي‌گرفت. قارا كوسا وقتي از مسخره كردن بچه‌ها به شدت عصبي مي‌شد رو به كوه‌ها و ابرهاي سياه مي‌كرد و از آنها درخواست سرما و برف مي‌كرد. در نهايت وقتي قاراكوسا احساس مي‌كرد جايي در آنجا ندارد، مي‌خواهد گلين را برداشته و برود. اما آق كوسا، گلين را براي خود مي‌خواهد و سعي دارد گلين را با خود به بهار ببرد. قاراكوسا سعي دارد گلين را با خود به زمستان و سرما ببرد و در يك فرصت مناسب گلين را دزديده و فرار مي‌كند. بچه‌ها متوجه شده و قاراكوسا را پيدا مي‌كنند. گلين را از او گرفته و با سنگ و كلوخ قاراكوسا را از شهر بيرون مي‌نمايند. بعد عروسك‌ها را آتش زده و همه با هم از آمدن بهار، شادي مي‌كنند و مي‌رقصند.

عروسک گندمی

سرما و یخبندان در قدیم زیاد بود. مردم هم مثل امروز به انواع و اقسام وسایل سرگرم‌کننده دسترسی نداشتند. برای همین، آمدن بهار برایشان اتفاق بسیار مهمی بود. آن‌ها با وسایل ساده سفره‌های هفت‌سین خود را زیباتر می‌کردند. یکی از عروسک‌هایی که در قدیم و با آمدن نوروز می‌ساختند، عروسک گندمی(نماد خیروبرکت) بود. این عروسک را، هم برای سرگرمی بچه‌ها درست می‌کردند و هم در سفره‌های نوروز می‌گذاشتند تا تمام روزهای سال جدید برایشان پر برکت باشد. بعضی‌ها هم این عروسک را به دیوار آویزان می‌کردند تا خیر و برکت به خانه‌خود آورند. مردم این عروسک‌ها را با خوشه‌های گندمی که حاصل برداشت محصول خودشان بود، می‌ساختند. گاهی هم برای عروسک گندمی لباس‌های پارچه‌ای درست می‌کردند. مردم بعضی شهرها برای این عروسک‌ها اسم‌های زیبایی انتخاب می‌کردند؛ مثلاً در روستای عنبرته از توابع شهرستان شازند استان مرکزی، به عروسک‌های گندمی «ننه مرضیه» می‌گویند و هنوز هم بعضی‌ها آن را می‌سازند. این عروسک در جاهای مختلف فراخور آداب ‌و رسوم منطقه ممکن است شکل‌های گوناگونی داشته باشد.

شترک با بار عیدی

لذت‌بخش است که آدم یک عروسک دست‌ساز هدیه بگیرد که داخلش خوراکی هم باشد! در قدیم برای بچه‌ها عروسک‌های توخالی، از پوست درخت خرما که حالت حصیری دارد، به شکل شتر می‌بافتند. در داخل آن‌ها، خرما یا نقل یا آجیل می‌گذاشتند. شترک به رنگ سبز بود، ولی گاهی به رنگ قرمز یا رنگ‌های دیگر نیز، دیده می‌شد. رنگ‌هایی که برای تزئین استفاده می‌شد همگی طبیعی بود. این شترها در مناسبت‌های مختلف مثل عید نوروز، توسط مادربزرگ‌ها به بچه‌ها هدیه داده می‌شد. در گذشته، شترها نقش مهمی در حمل‌ونقل و سفرها داشتند و این عروسک نمادی از همان شترهاست که بیش‌تر در منطقه کویری یزد دیده می‌شد. شاید برایتان جالب باشد که بدانید؛ شترک، شبیه شتری است که بار عیدی با خود حمل می‌کند!

عروسک گلی خانم، نماد شادی

عروسک گلی خانم در خراسان شمالی نماد دوستی و شادی بین افراد بود. در مراسم عید نوروز و جشن ها در دست بچه ها دیده می شد.

عروسک تکم خلخال

در اواخر فصل زمستان زمانی که برودت و سرما می‌خواهد با طبیعت خداحافظی کند و طراوت و نشاط بهار جایگزین آن شود. به هنگامی که برف‌ها آب شده و به صورت رودها در خطه سرسبز اردبیل جاری می‌شود. صدای تکم و تکم چی ها در شهر و روستا می‌پیچد که با زبان شیرین و آهنگین خود به مردم نوید آمدن بهار را می‌دهند. خلق را برای پاک کردن کینه از دل‌ها و گرد و غبار از خانه‌هایشان دعوت می‌‌کنند.

اشعاری که تکم چی می‌خواند و منسوب به تکم است همانند اشعار عاشیق‌ها می باشد. از سینه مردم این خطه به زبان آمده و همان‌طور نیز سینه به سینه حفظ شده و به بقای خود ادامه داده است. تکم یک عروسک چوبی سنتی است. واژه تکم از دو بخش ” تکه ” و ” م ” تشکیل شده‌است. تکه در زبان ترکی به معنی قوی هیکل که همیشه در راس گله حرکت می‌کند. ” م” ضمیر ملکی اول شخص مفرد است و تکم در واقع به معنی ” بزیر من ” است .

به کسی که تکم را می‌رقصاند” تکم چی ” می‌گویند که اشعار مخصوص تکم را با آهنگی خاص می‌خواند. تکم عروسکی بود به شکل بزکه بر سر چوب گردی سوار می‌شد. روی آن را با مخمل یا پارچه‌هایی به رنگ قرمز می‌پوشاندند و روی این پارچه را با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه‌های رنگی و حتی آئینه تزئین می‌کردند.

بز روی یک صفحه چهارگوش یا گرد که سوراخی در وسط داشت، قرار می‌گرفت. چوب پایه آن از سوراخ وسط صفحه می‌گذشت. تکم‌چی چوب را به دست می‌گرفت و تکم را روی صفحه چوبی به حرکت در می‌آورد. متناسب با حرکات آن اشعاری را با آواز می‌خواند. سر و صدای زنگوله‌ها و خوردن تکم بر صفحه چوبی نوعی ریتم و آهنگ برای آواز تکم چی بوجود می‌آورد.

سخن پایانی

امروزه عروسک‌ها برای ما حکم ابزار سرگرمی و بازی کودکان را دارد. شاید هم راهکاری باشد برای دور کردن کودکان از ابزارهای دیجیتال! تا به حال فکر کرده‌اید که عروسک‌ها چه جایگاهی در فرهنگمان داشته‌اند؟ به هر شهر و دیاری که سفر کنید، با اندک کند و کاوری در فرهنگشان، ردی از عروسک‌های بومی را خواهید یافت که هر یک قصه و اسرار خاص خودش را دارد. عروسک‌هایی که از آنها صحبت می‌کنیم، فقط برای سرگرمی نبودند، بلکه مجموعه‌ای از فرهنگ یک منطقه را با خود از نسلی به نسل دیگر می‌بردند. به همین دلیل هم جزو میراث ناملموس محسوب می‌شوند. البته عقاید و باورها در ادوار مختلف با توجه به تغییرات فرهنگی مردمان تغییر می‌کرد. متناسب با آن عروسک‌ها هم دچار تحوّل می‌شدند. بنابراین، آنچه امروزه در میان مردم محلی رواج دارد احتمالا تغییرات فراوانی در طول تاریخ داشته است.

در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:

http://koodak24.ir/
https://life.shafaqna.com/
https://www.tasvirezendegi.com/
https://www.roshdmag.ir/

تهیه و تنظیم: آیسان پژوهان فر