زورخانه از اعصار کهن تاریخ به دنیای معاصر رسیده است. برخی نشانهها و نمادها در ساختمان زورخانه و همچنین دستهای از رفتارها و اعمال اهل زورخانه، بیانگر این حقیقت است که زورخانه ریشه در اعصار بسیار کهن تاریخ دارد. کشور ایران توانسته است این آئین پهلوانی و زورخانهای را به طور رسمی در سال ۸۹ در فهرست میراثفرهنگی ناملموس جهانی یونسکو ثبت کند. با عالی گرد همراه باشید تا با این آیین کهن بیشتر آشنا شوید.
ورزش پهلوانی و زورخانهای
ورزش زورخانهای که نام دیگر آن ورزش تابستانی است نام مجموعهای از حرکتهای ورزشی با وسایل و بی وسایل می باشد. این ورزش با آداب و رسوم مخصوصی اجرا میشود. ورزش زورخانه ای جزو ورزشهای تاریخی و فرهنگی ایران شناخته میشود و از قدیم رواج داشته است.
تاریخچه آیین پهلوانی و زورخانهای
ایرانیان از ابتدا، همیشه نیازمند و علاقهمند به آیینهای پهلوانی، کشتیگیری و آمادگی جسمانی بودهاند. حتی زرتشت پیامبر ایران باستان، به پیروان خود فرمان داد تا آماده کمک به “اهورامزدا” (خدا) و مبارزه با “اهریمن” (شیطان) باشند. در قرن سیزدهم میلادی، فردی به نام محمود اهل خوارزم که به “پوریای ولی” هم مشهور بود، بار دیگر به آیینهای پهلوانی و زورخانهای حیات تازهای بخشید. او پهلوانی بود که بهعنوان صوفی و کشتی گیر هم شناخته میشد.
برخی از ابزارهای فرهنگی مورد نیاز برای اجرای این میراث فرهنگی ناملموس، شباهت زیادی به سلاح دارند. به دلیل چنین شباهتهایی، برخی معتقدند که در دوران باستان، در زورخانه به کشتیگیران فنون نبرد آموزش داده میشد. برخی از این ابزارها “میل”، “کباده” و “سنگ” هستند که به ترتیب شبیه به گُرز، کمان و سپر می باشد.
سنت های پهلوانی برگرفته از آیین مهرپرستی
بعضی از مطالعات نشان میدهد که بسیاری از آداب و سنتهای پهلوانی و زورخانهای مربوط به آیین مهرپرستی است. این آیین که مربوط به دوره اشکانیان است، یکی از ادیان قدیمی هندوایرانی به شمار میرود که از ایران به اروپا هم راه یافته است. زورخانهها شباهت زیادی به معابد مهری دارند که در زیرزمین قرار داشتند. دارای پلکان و دری کوتاه بودند که نور اندکی به داخلشان راه مییافت. در معابد مهری، زنگی پیدا شده که گمان میرود آنها را مانند زنگ زورخانه در مراسم دعا به صدا درمیآوردهاند. شباهت گود و سکوی اطراف آن مانند معابد مهری است که برای نشستن تماشاگران تعبیه شده است. سنت برهنگی پهلوان در زورخانه، مانند برهنگی مهر رومی به هنگام زایش است که جامهای برتن ندارد و با برگی از انجیر خود را میپوشاند. همانطور که درگذشته پهلوانان از لنگ بهجای شلوار استفاده میکردند.
ورزش زورخانه ای یادگار عصر اسلامی
دستهای از پژوهشگران پیدایش ورزش زورخانهای را به عصر اسلامی و اعمال و رفتارهای آن را صرفاً حرکتهایی برای آمادهسازی بدن و شرکت در رزمهای تنبهتن دانستهاند. این محققان اعتقاد دارند در زمان خلیفه دوم که کشور ایران دستخوش تاختوتاز و هجوم سپاهیان اسلام قرار گرفت. مردمی که از ظلم و ستم بیپایان شاهان و روحانیون عصر ساسانیان بهجانآمده بودند، از جانودل در برابر دین جدید تسلیم شدند. پیام این دین، توحید و برابری انسانها در پیشگاه پروردگار و نفی تبعیضهای نژادی بود. با گسترش اسلام و استوار شدن پایههای حکومت خلفا وقتی مردم با فرهنگ نفرت انگیز برتری جویی نژادی عرب مواجه شدند، در برابر روح برتری جویی حکام عرب به پا خاستند. با تقویت جسم و جان جوانان خود کوشیدند با اعراب مقابله کنند و استقلال کشور خود را باز بیایند. در این شرایط اعراب با هرگونه اقدام مقابلهجویانه به شدت برخورد میکردند و امکان تمرینات رزمی وجود نداشت. جوانان ایرانی با هدایت دانایان جهاندیده شروع به تمرینات کردند.
معماری زورخانه به چه شکل است؟
زورخانه به محلی گفته میشود که ورزشکاران در آن جمع میشوند و به اجرای آیینهای پهلوانی و تمرین ورزشهای باستانی مشغول میشوند. زورخانه دارای ساختمان منحصر به فردی است و سقفی گنبدی شکل دارد. زیر گنبد زورخانه محوطهای چند ضلعی وجود دارد که اصلیترین مکان برای تمرین و اجرای مراسمهای زورخانهای به شمار میآید. این محوطه که اغلب شش ضلعی است چند متر پایین تر از سطح زمین قرار دارد و به همین دلیل آن را گود می نامند.
زورخانهها دری کوتاه دارند. این موضوع نشان دهنده فلسفه تواضع و فروتنی پهلوانان است. به این صورت که درب کوتاه باعث میشود افراد هنگام ورود به زورخانه با قامتی خمیده و سر به زیر که نشانه ادب و تواضع است وارد زورخانه شوند. از لحاظ ظاهر ساختمان زورخانهها به معابد میترایی و مهراوهها شباهت دارد.
تعریف اصطلاحات زورخانهای
زنگی
به پهلوانان کهنه کار و میانسال پهلوان زنگی میگویند. برای آنها نیز احترام ویژهای قائل هستند.
میاندار
هر زورخانه دارای یک پهلوان پیشکسوت و متبحر با عنوان میاندار است که در مرکز گود قرار میگیرد و تمرینات ورزشی ورزشکاران را به آنها میدهد و خود نیز در میانه گود به اجرای آن حرکات میپردازند.
مرشد
در گذشته به فردی که مسئولیت تربیت افراد را به عهده داشت مرشد میگفتند. پهلوانان زیر نظر مرشد و با یادگیری آموزههای او به مقام پهلوانی دست مییافتند. اما امروزه به فردی که صدای خوبی دارد و با نوایی دلنشین اشعار پهلوانی را در زورخانه میخواند مرشد گفته میشود.
گُردگ
در گذشته به ایرانیانی که تمام مراحل زورخانه را میگذراندند و به مقام پهلوانی متمایز میشدند گُردگ به معنی جوان گرد میگفتند.
زنگ زورخانه
زنگ مخصوصی در جایگاه مرشد قرار دارد و او در مواقع خاص آن را به صدا در میآورد. برای مثال هنگامی که پهلوانان بلند مرتبه به زورخانه وارد و یا خارج میشوند؛ مرشد در کنار خواندن شعرهای مخصوص و ضرب گرفتن زنگ را نیز برای ادای احترام به صدا درمیآورد.
میل
میل باستانی وسیله ای به شکل کله قند از جنس چوب و توپر است که کف آن گرد و هموار و سر آن تخت یا گرد می باشد. از میان آن دستهای به درازای ۱۵ سانتیمتر خارج میشود. وزن هر میل متفاوت و از ۵ کیلوگرم تا ۴۰ کیلوگرم قابل استفاده است.
تخته شنا
برای انجام حرکت شنا از تخته شنا استفاده میشود. این تخته از جنس چوب و به درازای ۷۰ سانتی متر، پهنای ۷ سانتی متر و قطر ۲ سانتی متر است. تخته به وسیله دو پایه ذوزنقهای شکل با ارتفاع ۴ سانتی متر، از زمین جدا شده است.
سَردَم
سردم جایگاهی است که قابل احترام و منزه است. مرشد با نشستن در سردم و با خواندن اشعار و ضرب گرفتن روی تنبک مراسم آیینی پهلوانان را به نظم میرساند.
آداب رفتاری زورخانه
آداب و رسوم ورزش زورخانهای برگرفته از دو منبع مذهبی و اساطیری است. از نقطه نظر اساطیری، اصول اخلاقی پهلوانان قدیم، از دیدگاه مذهبی، فضایل اخلاقی امام علی (ع)، الهام بخش ورزشکاران هستند.
اصول حیاتی ورزش زورخانهای
یکی از اصول حیاتی ورزش زورخانهای، داشتن ادب و احترام نسبت به سادات (فرزندان ائمه) و پیشکسوتان است. به همین دلیل، ورزشکاران پیش از آغاز تمرین، از این افراد اجازه کسب میکنند (رخصت). رخصت بخش بسیار ضروری آداب رفتاری زورخانه است .دیگر فضایل ترویج شده در آیینهای پهلوانی شامل بخشش، مردانگی، فروتنی، پاکی، کمک به فقرا و غیره است.
انواع حرکت ورزشی در زورخانه
پهلوانان برای اینکه بتوانند وارد گود شوند باید مراسمی را با دیگر ورزشکاران و به صورت مشترک انجام دهند.
- حرکت پا زدن
- پای اول یا پای چپ و راست
- پایه جنگلی
- پای تبریزی اول دوم و سوم
- پای آخر
- حرکت چرخ زدن
- میل گرفتن
- شنا رفتن
بالاترین درجه در ورزش زورخانهای
رتبه نهم و آخرین رتبه بعد از ۴۵ سال ورزش کردن و با داشتن حداقل ۶۵ سال سن کسب میشود. در این هنگام زمانی که ورزشکار در حال ورود یا خروج از گود است مرشد برای او زنگ میزند. از این ورزشکاران که با نام پهلوانان زنگی شناخته میشوند تعداد بسیار کمی از آنها در ایران وجود دارد.
پایینترین درجه در ورزش زورخانهای
رتبه اول برای کسانی است که یک سال در زورخانه ورزش کردهاند. هنگامی که این ورزشکار چرخ میزند مرشد برای او منکری میفرستد؛ یعنی میگوید بر منکر علی لعنت و دیگر ورزشکاران میگویند بیش باد.
سخن پایانی
ورزش زورخانهای را قدیمیترین ورزش بدنسازی جهان میدانند. نکتهی قابل توجه این است در گذشته کسانی که به این ورزش روی میآوردند ضمن اجرا و آموزش حرکات ورزشی؛ روحیهی جوانمردی، بخشندگی، مروت، کمک به تنگدستان و دیگر صفات پهلوانی را نیز میآموختند. امروزه ۵۰۰ زورخانه در ایران وجود دارد که در شهری مانند تهران ۵۰ زورخانهی فعال مشغول به کار است که این نشان دهنده علاقهی جوانان ایرانی به انجام این ورزش میباشد.
در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است: