چوگان ورزشی کهن است که ریشه ایرانی دارد. این ورزش متعلق به کشور ایران است. امروزه این بازی به عنوان ورزشی جهانی تبدیل شده است. این ورزش اصیل ایرانی در ۱۶ آذر ۱۳۹۶ به همت متولیان فرهنگی و ورزشی در سازمان ملل متحد، با عنوان «چوگان، بازی سوار بر اسب همراه با موسیقی و روایت‌گری» برای همیشه به‌نام ایران زمین به ثبت جهانی رسید. همراه عالی گرد باشید تا اطلاعات بیشتری از این ورزش پرطرفدار جهانی کسب کنیم.
چوگان چیست؟
چوگان از ورزش‌های قدیمی ایران محسوب می‌شود که امروزه در سطح جهان‌گسترش یافته است و با نام «پولو» (Polo) شناخته می‌شود. چوگان ورزشی تیمی است که در آن سوارکاران با چوب مخصوص این بازی، توپ یا گوی را برای ورود به دروازه حریف هدایت و دنبال می‌کنند. چوگان‌یک بازی کاملا استراتژیک است که آمادگی سوار و اسب را با هم نیاز دارد. سوار و اسب در بازی چوگان مشق رزم می‌کرده‌اند. اسب وقتی مقابل مانعی قرار می‌گیرد، فرار می‌کند؛ اما اسب چوگان به سمت مانع رفته و خود را در شرایطی قرار می‌دهد که سوار، چوگان بزند. اسبی که خود با شرایط چوگان‌باز در میدان تطبیق می‌دهد به‌راحتی در میدان جنگ نیز حضور می‌یابد.
معنی چوگان چیست؟
چوگان از ریشه پهلوی چوپگان گرفته شده است. چوپگان، به چوبی گفته می‌شود که در این بازی از آن استفاده می‌کنند.
تاریخچه چوگان
چوگان را بازی شاهانه می‌دانند؛ زیرا محبوب درباریان بود و پادشاهان به تماشای مسابقه چوگان می‌رفتند. مطالعه پیشینه بازی چوگان نشان می‌دهد که در عهد باستان بین پادشاهان و درباریان ایرانی رایج بود و جنبه اشراف‌زادگی داشت. در آن زمان میدان‌های بازی چوگان از جانب دربار ساخته می‌شدند و شاهان و درباریان برای تماشای مسابقات چوگان حضور می‌یافتند.
چوگان، یادگار ۶۰۰ سال قبل از میلاد
این بازی از نزدیک ۶۰۰ سال قبل از میلاد در ایران شکل گرفت و در زمان هخامنشیان بازی می‌شده است. چوگان به هنگام کشورگشایی داریوش اول در هند، در آن سرزمین رواج یافت.
پس از اسلام، تازیان بازی چوگان را از ایرانیان آموختند و آن را “صولجان” نامیدند. رودکی نخستین شاعری است که پس از اسلام از چوگان گفتگو می‌کند و فردوسی نیز فراوان از آن نام می‌برد. فردوسی قصه‌ی چوگان‌بازی سیاوش و افراسیاب را به نظم درمی‌آورد و در جای دیگری می‌گوید:
همه کودکان را به چوگان فرست بیارای گوی و به میدان فرست
سعدی، حافظ، ناصرخسرو و مولانا هم به چوگان اشاره کرده‌اند. مغولان پس از حمله به ایران و در زمانی که با فرهنگ و هنر ایران آشنا می‌شوند چوگان بازی را نیز یاد گرفته و در سراسر امپراطوری وسیع خود رواج می‌دهند.
شکوفایی چوگان در دوره صفوی
چوگان در دوره صفویه به شکوفایی رسید. اسناد تاریخی نشان داده‌اند که شاه عباس چوگان باز بوده‌است و حتی پیش از اینکه به اصفهان بیایددر قزوین که پایتخت ایران بوده چوگان‌بازی می‌کرده است. همچنین میدان نقش‌جهان اصفهان برای چوگان‌بازی بنا نهاده شده بود.
این ورزش در ایران پس از صفویان کم‌کم رو به فراموشی رفت. البته در زمان پهلوی، در ارتباط با اروپاییان، چوگان دوباره موردتوجه قرار گرفت، ولی مانند گذشته رواج نیافت. امروزه سعی می‌شود توجه بیشتری به این ورزش نشان داده شود.
هدف و قوانین بازی
هدف این بازی فرستادن توپ در دروازه حریف است. هنگامی که توپ از پشت دروازه خارج می‌شود، پرتاب توپ به تیم مورد حمله قرار گرفته تعلق می‌گیرد، مگر این که خود این تیم باعث خارج‌شدن آن شده باشد. در این صورت به تیم مقابل یک پرتاب آزاد (از ۸۴ متری محل خروج) تعلق می‌گیرد. پس از هر گل، دو تیم زمین خود را تعویض می‌کنند و داور توپ را در مرکز زمین قرار می‌دهد. درصورتی‌که دو تیم برابر شوند، وقت اضافی به آن‌ها تعلق می‌گیرد و اولین تیمی که گل بزند برنده اعلام می‌شود. هنگامی که بازیکنی به سمت جهتی که توپ در آن پرتاب شده می‌تازد، تقدم با اوست. درصورتی‌که (و تنها در این صورت) که توپ در سمت راست او باشد. در این صورت هیچ بازیکنی اجازه ندارد راه او را سد کند، مگر آن که در فاصله معقولی قرار گیرد که هیچ جای خطر نباشد.
ویژگی چوب و توپ چوگان
دسته این چوب راست و باریک و سر آن کمی خمیده و پهن است. در بازی چوگان از این چوب برای ضربه‌زدن به گوی، هدایت و واردکردن آن به دروازه حریف استفاده می‌شود. چوب چوگان طولی معادل ۱۲۹ سانتیمتر دارد که انتهای آن استوانه‌ای‌شکل است. معمولاً برای ساخت آن از چوب بامبو یا چوب‌های سبک و مقاومی همچون چوب درخت خرمالو استفاده می‌کنند. قطر توپ حدود نیز ۲۵/۸ سانتیمتر با حدود ۱۴۱-۱۲۷ گرم وزن است که جنسی از چوب بید و یا بامبو دارد، البته در بازی‌های تمرینی از نوع پلاستیکی و فومی آن هم استفاده می‌شود.
ویژگی اسب چوگان
اسب مهم‌ترین رکن در بازی چوگان است. معمولاً از اسب‌های کوتاه‌قد در این بازی استفاده می‌شود به همین دلیل پونی‌ها جایگاه ویژ‌ه‌ای دارند. در یک بازی معمولاً از یک اسب حداکثر در دو چوکه استفاده می‌کنند و بین آن‌ها اسب باید استراحت کند. نژاد اسبها هرچه به سمت ترکیب ترکمن و اروپایی می‌روند، برای چوگان‌بازان ارزشمندتر می‌شوند. اسب‌های چوگان هفته‌ای سه روز تمرین سخت و سه روز دیگر تمرین سبک دارند تا عضلاتشان نگیرد. در چوگان به اسبی نیاز است که آموزش‌دیده و این بازی را بلد باشد؛ اتفاقی که حداقل یک سال آموزش مداوم برای اسب نیاز دارد.
بهترین اسب و نژاد برای بازی چوگان، اسبچه خزر (کاسپین) بوده که با قدمتی بسیار زیاد مختص به ایران است و نباید آن را با پونی‌ها یا اسب‌های مینیاتوری اشتباه گرفت. این اسب بسیار باهوش و خوش‌خلق است، بسیار سریع با انسان‌دوست می‌شود و از تربیت‌پذیری بالایی نیز برخوردار است. کاسپین‌ها به رنگ‌های سفید، سیاه، نیمه خاکستری، کرنگ (رنگ قرمز دارچینی یا رنگ چایی)، کهر (قرمز قهوه‌ای تیره) و سمند (رنگ زرد یا طلایی) دیده می‌شوند.
وسائل ضروری اسب در حین مسابقه چوگان
- بانداژ برای حفاظت چهار ساق اسب به‌منظور عدم برخورد ضربات توپ و یا چوب چوگان به ساق‌ها.
- انتخاب افسار (دهنه، لگام) مناسب جهت کنترل هرچه بهتر اسب در حین مسابقه.
مشخصه‌های زمین چوگان
طول و عرض زمین چوگان به ترتیب ۲۷۴ و ۱۴۵ متر است (البته در کشور ایالات متحده آمریکا و آرژانتین این ابعاد کمی از استاندارد رایج بزرگ‌تر است). طول دروازه نیز ۷ متر است.
مدت‌زمان مسابقه
یک بازی چوگان به ۶ دوره زمانی (چوکه) که هر کدام ۷ دقیقه است تقسیم می‌شود. البته این استاندارد مربوط به کشور انگلستان است. در آرژانتین و آمریکا این مدت زمانی به هشت قسمت تقسیم شده و بین هر چوکه استراحتی معادل ۳ دقیقه و بین دونیمه ۵ دقیقه در نظر گرفته می‌شود.
تعداد بازیکنان
در هر تیم چهارنفر بازی می‌کنند.
- نفر اول یک مهاجم که وظیفه حمله و کمک به مدافع دارد.
- نفر دوم نیز مهاجم ولی وظیفه او در دفاع مهم‌تر است.
- نفر سوم که معمولاً بهترین بازیکن تیم است، وظیفه تبدیل حرکات دفاعی به ضد حمله را دارد.
- نفر چهارم مدافع است و وظیفه دورکردن توپ از دروازه را به عهده دارد.
داوری در چوگان
بازی چوگان توسط دو سرداور و یک داور قضاوت می‌شود. سرداوران برای اینکه در کم‌وکیف بازی قرار داشته باشند سوار بر اسب هستند. در صورت توافق بین کاپیتان‌های دو تیم می‌توان قضاوت را به دو سرداور واگذار کرد؛ ولی در صورت عدم توافق بین آن دو، تصمیم‌گیری حکم قطعی به عهده داور سوم است.
نحوه ثبت امتیازات
با گذشتن توپ از خط دروازه و تأیید داور یک امتیاز برای تیم ثبت می‌شود، درصورتی‌که توپ به قسمت فوقانی دروازه برخورد کند ثبت امتیاز مشروط به تأیید داور خواهد بود.
خطاهای ورزش چوگان
- قطع مسیر سوارکاری که در طول مسیر خود در حال زدن توپ است و انداختن جان او در مخاطره.
- ضربه‌زدن از جهت مخالف
- سوارکاری و یا زدن ضربه به شکلی که برای سایر سوارکارها خطرناک باشد.
- کوبیدن چوگان به‌پای اسبها.
- ضربه‌زدن به گوی در میان دست‌وپای اسب، حریف و غیره.
جریمه خطاها
طبق قوانین و مقررات بازی جریمه‌ها متفاوت است. زدن ضربه آزاد روی دروازه از فواصل مختلف، احتساب یک گل برای تیم مقابل در صورت برخورد خطرناک یا خطای عمد در نزدیکی دروازه، حرکتی مشابه کرنر که یک ضربه آزاد از فاصله ۵۴ متری دروازه است به این شرط که مدافعین در فاصله ۲۷ متری از زدن ضربه قرار داشته باشند.
وسائل ضروری سوارکار
- کلاه ایمنی مخصوص چوگان
- دستکش
- شلاق چوگان که اندازه آن تقریباً معادل ۱۰۶ سانتیمتر است و علت آن نیز سهولت استفاده از آن حین مسابقه است.
- چکمه سوارکاری بدون بند
- زانوبند
چوگان در کدام کشورها بازی می‌شود؟
چوگان با وجود اصالت ایرانی، امروزه کمترین تعلق را به کشور ایران دارد. این روزها چوگان به ورزشی جهانی تبدیل شده است و مسابقات آن در بیش از ۷۷ کشور جهان برگزار می‌شود. این ورزش سال‌ها پیش وارد المپیک شد. چوگان در سال ۱۸۶۰ در انگلستان رواج یافت و با نام پولو شناخته شد. اکنون چوگان در آمریکای جنوبی بیشترین اهمیت را یافته است.
فراز و نشیب‌های ثبت جهانی چوگان
جمهوری آذربایجان در سال ۱۳۹۲ از بی‌توجهی ایران به این ورزش استفاده و تلاش کرد تا چوگان را به نام خود در فهرست میراث ناملموس جهانی ثبت کند. در نهایت یونسکو «بازی چوگان منطقه قره‌باغ» را ثبت جهانی کرد؛ اما آن را برای کل کشور آذربایجان در نظر نگرفت.
چند تن از فعالان فرهنگی از این موضوع باخبر شدند و به سازمان یونسکو اعتراض کردند. ایران بعد از سه سال تلاش و رایزنی‌های بین‌المللی و همکاری با وزارت ورزش، سرانجام در سال ۱۳۹۶ موفق شد در اجلاس کره جنوبی بازی چوگان ایرانی را به تصویب نهایی برساند و آن را در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دهد.
چوگان بانوان
برخی بر این باور هستند که چوگان نوعی بازی مردانه است؛ درحالی‌که چنین تصوری صحیح نیست؛ زیرا نظامی در کتاب خسرو و شیرین اشاره به دختران چوگان‌باز می‌کند. در کتاب خسرو و شیرین آمده است:
مهین بانو عده‌ای از زنان سوارکار و چوگان‌باز را همراه شیرین به پایتخت فرستاد.
این داستان سندی بر وجود زنان چوگان‌باز درباری در ایران است که علاوه بر سوارکاری، با بازی چوگان نیز آشنایی داشتند. در سال‌های اخیر نیز در ایران گروهی از بانوان به این بازی روی آوردند و تصمیم گرفتند زنان چوگان‌باز قوی را تربیت کنند. به این منظور «چوگان بانوان» در فدراسیون چوگان شکل گرفت و مسابقات بانوان در سطح کشوری برگزار شد.
باشگاه‌های چوگان در ایران
در کشور ایران وضعیت باشگاه‌ها ایده آل نیست، ولی در تهران باشگاه‌های نوروز‌آباد، نیروی زمینی و قصر فیروزه فعال و برابر استانداردهای جهانی هستند. نمایندگان یونسکو و فدراسیون جهانی در زمان حضورشان در ایران با بازدید از این سه مجموعه از مدیریت این باشگاه سپاس‌داری کرده و آنان را ستودند. این در حالی است که شش باشگاه در ایران فعال و دو نماینده ایران در فدراسیون جهانی صاحب کرسی هستند.
سخن پایانی
چوگان ورزشی هیجان‌انگیز و شادی‌بخش است که سلامت جسم و روح را ارتقا می‌دهد. این ورزش به‌عنوان اولین ورزش دسته‌جمعی و تیمی در طول تاریخ شناخته شده است. ورزشی که نماد زورآزمایی انسان‌ها علیه یکدیگر نبود؛ بلکه جنبه تفریح و سرگرمی داشت. چوگان سنت فرهنگی ایرانی و بخشی از میراث و هنر ایران‌زمین با قدمتی ۳۰۰۰ساله است؛ ولی متأسفانه در کشور ایران توجه لازم به این ورزش نمی‌شود.
در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:
