شروع جشن نوروز با اعتدال بهاری همزمان است. موعدی که خورشید در حرکت ظاهری‌اش در ابتدای برج حمل، استوای زمین را قطع می‌کند و ساعات روز و شب با هم برابر می‌شود. در تقویم خورشیدی، لحظه تحویل سال، اولین روز (هرمز روز یا اورمزد روز) از ماه فروردین شمرده می‌شود. ما ایرانیان نوروز را شروع رستاخیر طبیعت، موعد رویش و تولد نباتات می‌دانیم. باورمان بر این است که همگام با طبیعت، ما هم باید روزگار نو و تازه‌ای را آغاز کنیم. این نو شدن در شهرهای مختلف ایران آیین خاص خود را دارد. یزد، نخستین شهر خشتی دنیا که در دشت اردکان و بین کوه‌های خرائق و شیرکوه قرار دارد.
در این مقاله سعی داریم آیین باستانی نوروز در شهر بادگیرها را به شما عاای گردی های گرامی معرفی کنیم.
مراسم عید نوروز در یزد
با فرا رسیدن عید نوروز و تازه شدن زمین، مردم یزد نیز مانند دیگر شهرها به اجرای آیین سنتی خود می‌پردازند. برخی از این رسوم مربوط به دوره باستان است که هنوز هم در برخی از شهرستان‌های استان یزد اجرا می‌شود.
لایروبی و نظافت
لایروبی و نظافت قنات و نهرها به هنگام فرا رسیدن سال نو یکی از کارهایی بود که یزدی ها در گذشته معتقد به انجام آن بودند. هنوز هم در برخی نقاط که قنات و نهر دارند این رسم برگزار می‌شود.
یزدی‌های باستان معتقد بودند ۱۰روز مانده به سال جدید روح از دنیا رفتگان به زمین می‌آید . ۱۰ روز پس از شروع سال نو هم به جایگاه اصلی خود باز می‌گردد. در این ایام خانه باید تمیز و آماده باشد.
روشن کردن آتش روی بوم و رسم کلوخک
در آخرین شب سال روی پشت بام خانه آتش روشن میکنند. در آن اسپند می‌ریزند تا هم از چشم زخم در امان باشند و هم سرمای زمستان را این‌گونه به پایان برسانند. رسم کلوخک نیز همزمان با این رسم برگزار می‌شود. به این شکل که سیب‌زمینی‌های کوچک را زیر آتش میکنند و پس از پخته شدن با شادی و ترانه آنها را می‌خورند.
عیددیدنی قبل از تحویل سال
قبل از تحویل سال مردم یزد ابتدا به دیدن اقوامی که عزیزی ز دست داده‌اند، می‌روند. سپس از آموزگاران، فامیل، آشنایان و بزرگان مذهبی دیدن میکنند.
فال کوزه پیش از نوروز
فال کوزه که در گذشته جزء جدایی‌ناپذیر مهمانی‌ها و جشن‌های ملی در میان زنان بوده است هنوز هم در مناطقی مانند تفت، میبد، مریم‌آباد، اردکان، مهریز و رحمت‌آباد برگزار می‌شود. کوزه توسط دختری نابالغ پر از آب می‌شود. او کوزه را در بین زنان می‌چرخاند و هرکس گیره‌سر یا شانه‌اش را به نیتی در کوزه می‌اندازد. کوزه را به خانه‌ای می‌برند که درخت مورد در آن باشد. به مدت یک روز به همراه تکه‌ای پارچه سبز و آینه‌ای کوچک زیر درخت می‌گذارند. روز بعد همان دختر با لباس پاک و زیبا کوزه را از زیر درخت برمی‌دارد. زنان در همان خانه به دور کوزه گرد می‌آیند و فال می‌گیرند. مراسم فالگیری با خواندن شعرهایی مرتبط با این رسم که حالتی فال‌گونه نیز دارند همراه است. همزمان با خواندن شعرها دختر درون کوزه دست می‌برد و چیزی در می‌آورد. با بیرون آمدن هر شیء، صاحبش باید از شعری که در حال خوانده شدن است نیت خود را تعبیر کند. تا انتهای مراسم تمامی اشیاء بیرون می‌آیند. اگر معنای شعر خوب باشد یعنی نیت صاحب فال عملی نیک است و به مقصودش می‌رسد. اگر معنای شعر مناسب نباشد، نشانه خوب نبودن نیت و نرسیدن به مراد است.
کوزه زنی
یکی از کارهای جالبی که در آستانه سال نو از قدیم در میان مردم یزد مرسوم بوده و هنوز هم بعضی‌ها به آن معتقدند این است که داخل کوزه‌های سفالی کهنه مقداری پول می‌اندازند. کوزه را از پشت بام خانه به داخل کوچه پرت میکنند. این‌گونه نحسی اشیاء کهنه را از بین می‌برند. مبلغ داخل کوزه را هم نیازمندان بر می‌دارند. این کار را صدقه‌ای برای ارواح درگذشتگان می‌دانند و معتقدند برکت و سلامتی برایشان می‌آورد.
پختن ک‍م‍‍اچ سِ‍‍ه‍ن
سِ‍‍ه‍ن یکی دیگر از خوراکی های مخصوص عید نوروز در شهر و روستاهای استان از جمله بافق است. پختن سهن از جمله آداب قدیمی و مراسم خاص مردم قبل از ایام عید است. برای این کار گندم را دو سه روز در آب خ‍ی‍س میکنند. سپس آب را خ‍‍ال‍‍ی کرده یک شب آن را در ق‍‍اب‍ل‍م‍ه در ب‍س‍ت‍ه قرار م‍‍ی‌دهند تا ج‍وان‍ه ب‍زن‍د. سپس ج‍وان‍ه ها را داخل یک س‍ب‍د یا ک‍ی‍س‍ه قرار م‍‍ی‌دهند. هر روز آن را خ‍ی‍س میکنند تا ج‍وان‍ه ها کاملا در هم فرو رود. پس از آن ج‍وان‍ه های در هم ت‍ن‍ی‍ده شده را خشک و آرد کرده و از آن نوعی ک‍م‍‍اچ به ن‍‍ام ک‍م‍‍اچ سِ‍‍ه‍ن م‍‍ی‌‌پ‍زن‍د
آش رشته نذری عید
آش رشته در یزد نمادی از فرا رسیدن سال نو است. پختن این آش به صورت گروهی می‌باشد و هدف از آن حاجت‌روا شدن است. یک روز از صبح افرادی که نذر کرده‌آند گرد هم می‌آیند. هر کس کاری را انجام می‌دهد تا آش پخته شده و در بین همسایه‌ها پخش میکنند.
چیدن سفره هفت سین
در گذشته سفره هفت سین یزدی‌ها یا سفید رنگ بوده یا به صورت سفره‌های یزدی راه راه بوده است. آنها این سفره‌ها را نشانی از خوشبختی می‌دانستند. داخل سفره هم به غیر از هفت سین رایج نقل بید مشک، فالوده یزدی و نان شیر خانگی قرار می‌دادند. همچنین گل بیدمشک را بر سر سفره هفت سین می‌گذاشتند. چراکه معتقد بودند هر ماهی از سال متعلق به یک گل است و گل بیدمشک را متعلق به ماه نوروز می‌دانستند. داخل ظرف بزرگ مسی چند عدد سیب، سکه، برگ های سبز به خصوص برگ مورد، یک عدد نارنج که برایشان ارزش زیادی داشت و مقدس بود قرار داده و سر سفره هفت سین می‌گذاشتند. همچنین انواع شیرینی‌های یزدی از قبیل انواع لوزها، باقلوا، پشمک، حاجی بادام و غیره نیز در سفره هفت سین یزدی‌ها رخ نمایی می‌کند.
عیدی دادن
پدر خانواده عسل، سکه نقره و یا طلا را به همراه سه برگ سبز به عنوان عیدی به اعضای خانواده می‌دهد و جوان‌ترها ترانه‌های پارسی می‌خوانند.
رها کردن سبزه هفت سین
در یزد رسم است که در آستانه سال جدید و نوروز خانواده ها در داخل منزل خود نسبت به کاشت انواع سبزه اقدام کرده و آن را تا روز ۱۳ نوروز نگهداری میکنند. در این روز سبزه ها را همراه خود به دامان طبیعت برده و آن را در جوی آب رها میکنند. معتقدند این کار موجب بیرون کردن درد و بلا از خانه و انتشار برکت در طبیعت می‌شود
گره زدن سبزه
از دیگر آداب و رسوم خاص روز طبیعت می‌توان به گره زدن سبزه‌ها در باغ ها و کشتزارها اشاره کرد که بیشتر توسط زنان و دختران برای رسیدن به آرزوها انجام می‌شود.
بازی های بومی محلی
انجام برخی از بازی های بومی و محلی مثل هفت سنگ، کامسد، یه قل دوقل، وسط بازی و غیره بر اساس شرایط هر منطقه در یزد برای گذران روزی شادی در ۱۳ نوروز همچنان متداول است.
مراسم عید نوروز در مناطق زرتشتی نشین یزد
شاید زرتشتیان در طول تاریخ بیشترین کوشش را برای نگهداری جشن نوروز که بخش‌هایی از آن به آیین‌های دینی آنان تعلق دارد داشته‌اند. با این وجود امروزه آیین‌های نوروزی در روستاهای مختلف زرتشتی نشین یزد متفاوت است.
روشن کردن آتش در روستای قاسم آباد
روشن کردن آتش در سپیده دم نوروز که یکی از قدیم‌ترین آیین‌های نوروزی ایران باستان بوده امروزه در قاسم آباد یزد برگزار می‌شود. در تاریکی سپیده دم صبح نوروز، خانه‌های قدیمی محله قاسم آباد یزد یکی بعد از دیگری روشن می‌شوند. هر خانواده و در پیشاپیش آنان زنان، سبزه، ظرفی پر از آب، یک سینی میوه که “ودرین” نامیده می شود، گلدانی از مورد و شمشاد، مجمر آتش و یک چراغ روغنی به بالای بام می‌برند. در کنار هیزم‌های از قبل آماده شده می‌گذارند. همزمان با بر افروختن آتش آهنگ های نوروزی که از بلند گو پخش می‌شود، سکوت قاسم آباد را می‌شکند.
دلیل روشن کردن آتش چیست؟
زرتشتیان یزد بر این باور هستند که ده روز مانده به عید نوروز که پنجه کوچک آغاز می‌شود، با آتش افروزی روان درگذشتگان را به خانه‌هایشان پذیرا می‌شوند. در پایان سال هم با آتش یعنی با نور و گرما آنها را بدرقه میکنند و آب پشت سرشان می‌ریزند.
زرتشتیان معتقدند که روان یا به گفته آنان فروهر نیاکانِ درگذشته از ده روز پیش از نوروز به دیدار خانه و کاشانه پیشین خود می‌آید. در صبح سال نو به محل اولیه خود بازمی‌گردد. آنها باور دارند عطر میوه‌هایی که پاره می‌شوند و بوی خوش اسپند و کندر که از آتش متصاعد می‌شود همراه با زمزمه اوستا، روان نیاکان را که در حال ترک خانه خود هستند شاد می‌کند. وقتی سپیده صبح می‌دمد، صدای بلندگو خاموش می‌شود. شعله‌های آتش فرو می‌نشیند. بخش آئینی-دینی مراسم نوروز زرتشتیان در قاسم آباد یزد پایان می‌یابد. هر خانواده باقیمانده آتش خود را به آتشکده محله که به آن درب مهر می‌گویند، می‌برد.
خوش آمد گویی در روستای قاسم آباد
بعد از اینکه سال نو تحویل شد و روز اورمزد و فروردین ماه آغاز شد رسم بر این هست که در بالای سر درگاه هر خانه‌ای که در آن زندگی وجود دارد یک سبزه یعنی مورد، سرو یا شمشاد را نصب میکنند. در پاشنه در خانه آویشن و سنجد می‌ریزند که نشانه عشق و دوستی است. بدون اینکه کسی با شما سخنی بگوید با زبان بی زبانی به شما خوش آمد گفته می‌شود.
مراسم پنجه در محله باغ خندان تفت
برگزاری مراسم پنجه کوچک و پنجه بزرگ که از ده روز قبل از نوروز آغاز می‌شود، در شهرستان تفت معمول است. روزهای پنجه بر اساس اندرزهای دینی از یک سو زمان بازگشت فروهر درگذشتگان برای دیدار از بستگان خویش است. از سوی دیگر بر پایه منابع اساطیری و باورهای مردمی، آفرینش انسان در روز اورمزد یعنی اولین روز سال نو به پایان می‌رسد.
مراسم گهنبار یا گاهنبار
در روزهای اجرای مراسم پنجه در بسیاری از خانه‌های زرتشتی مراسم گهنبار(نوعی مراسم آیینی که شبیه خیرات است) انجام می‌شود. در گهنبار موبدان آجیل خشک یا لرک و هفت میوه را با خواندن اوستا تقدیس و سپس بین مردم تقسیم میکنند.
گل پاشی
در روزهای پنجه و نوروز، زرتشتیان تفت در جلوی خانه‌های خود گل سفید می‌پاشند که به معنی باز بودن در خانه به روی مهمان است. این سنت در کشورهای آسیای میانه به این صورت باقی مانده که در روزهای پیش از نوروز کنده درختان را سفید میکنند.
چیدن خوان نوروزی یا هفت سین زرتشتی
خوان نوروزی زرتشتیان در طول تاریخ تغییر کرده است. گذاشتن اوستا و تصویر زرتشت بر سفره نوروزی اهالی باغ خندان، از تفاوت‌های عمده آن با سفره هفت سین دیگر اقوام ایرانی است. این سفره را در ارتباط با خوان مقدسی می‌دانند که در ایران قدیم “میزد” نامیده می‌شده و کلمه میز به فارسی امروز از آن گرفته شده است. برای او تقدس نوروز در عدد هفت و لحظه تغییر سال است.
هفت سینی با هفت علامت امشاسپند
هفت سین در واقع در مرحله اول مِیزدی است که در زمان خاص گسترده می‌شود. فامیل دور آن جمع می‌شوند تا برکت لحظه مقدس و گردش سال را دریافت کنند. هفت علامت از هفت امشاسپند بر سفره گذاشته می‌شود که این علامت‌ها در طول زمان تغییر کرده است. زمانی هفت چین یعنی هفت میوه ای که می‌چیدند بوده است و یا هفت شین که شیر، شکر، شمشاد، شایه (سبزه ای که سبز میکنند) و …. بوده است.
پخت شیرینی کماج
یکی از شیرینی‌های مخصوصی که زرتشتیان حتما بر خوان نوروزی خود می‌گذارند کماج است. کماج شیرینی کیک مانندی است که به شیوه سنتی تهیه می‌شود. کماج نوروزی از آرد گندم، گلاب، هل، دارچین، تخم مرغ و شکر درست می‌شود. این‌ها را با هم ترکیب میکنند. بعد روغن را در کماجدان داغ میکنند و خمیر را درآن می‌ریزند. سپس مغز پسته، بادام، گردو و کنجد روی آن ریخته می شود. این کماج شیرین و کماج نوروزی، یک رسم قدیمی است.
عید دیدنی یا نوعید
عید دیدنی زرتشتیان در اولین روز از سال نو به شکلی خاص انجام می‌شود. در آغاز آنها دسته جمعی به درب مهر محل زندگی خود می‌روند. در کنار آتش، به نیایش و اوستا خوانی می‌پردازند. پس از آن دیداردسته جمعی از خانه‌ها آغاز می‌شود. پس از برگزاری مراسم نوعید، زرتشتیان با شادی و پایکوبی و نواختن ساز ضربی دایره مانند مخصوص خود که آن را عربانه می‌نامند، به دید و بازدید خویشان و آشنایان می‌روند. میزبان که پیشاپیش میز نوروزی را با شیرینی‌های مخصوص و شربت و چای برای پذیرایی آماده کرده، در ابتدا برای مهمانان خود آینه و گلاب می‌گیرد. سپس پذیرایی با خوردن نقل آغاز می‌شود و همزمان ساز و آواز و پایکوبی ادامه می‌یابد.
سخن پایانی
شهر بادگیرها، مردمانی خونگرم، مهربان، آرام، متدین و پابیند به رسوم و آیین های سنتی دارد. وقتی در شهر قدم می‌زنید از هر نوع مذهبی اعم از مسلمان، یهودی، زرتشتی را در این شهر می‌بینید که با صلح و صفا در کنار هم زندگی میکنند. هر کدام به نحوی خاص آیین باستانی نوروز را در کنار یکدیگر جشن می‌گیرند.
در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:
https://mizboon.com/
https://www.irna.ir/
https://www.beytoote.com/
