شب چلّه

یکی از مهمترین و قدیمی ترین جشن هایی که ایرانیان در طول سال برپا می کنند، مراسم شب یلدا است. شب یلدا آخرین شب پاییزی و بلندترین شب سال و در واقع محدوده زمانی بین غروب سی آذرماه تا سپیده اول دی ماه در تقویم شمسی است که رسوم خاص خود را دارد. کمتر مراسمی در دنیا برگزار می شود که قدمت آن به ۵۰۰ سال قبل از میلاد و زمان پادشاهی داریوش یکم برگردد.

چرا و چگونه این شب مورد توجه ایرانیان قرار گرفت؟

یلدا چه تفاوتی با سایر شب ها داشت که ایرانیان ۲۵۰۰ سال قبل را مجذوب خود کرد؟

«قوم آریا» نور خورشید و روشنایی را دشمن شب و تاریکی می دانستند و از نظر آنان روشنایی سرشار از نیکی بود و به همین دلیل فصل هایی از سال که روزهای بلند و شب های کوتاه داشت را پربرکت می دانستند. آنها دریافته بودند که شبی از سال، پایان روزهای کوتاه و شب های دراز است. آن شب را دور هم جمع می شدند، و آتش روشن می کردند تا ظلمت و تاریکی آن شب را از بین ببرند.

یلدا یک جشن باستانی

به همین دلیل است که در فرهنگ ایران باستان و دین زرتشت، آتش اهمیت زیادی دارد. به مرور زمان، ستاره شناسان دریافتند که این شب آغاز انقلاب زمستانی است؛ انقلاب زمستانی زمانی است که خورشید در بیشترین فاصله زاویه‌ای خود با استوا قرار می گیرد و به زبان ساده تر آغاز زمستان است و شروع زمستان به این معناست که رفته رفته روزها بلندتر شده و از مدت زمان تاریکی شب کاسته خواهد شد که با توجه به باورهای قوم آریا بهانه خوبی برای جشن گرفتن بود.

این نکته را به یاد داشته باشید که از گذشته های دور، آغاز زمستان بهانه ای برای برپایی جشن های مشابه در سایر کشورها و سرزمین ها نیز بوده است.

چلّه شو، شب یلدای مازندرانی

در زبان فارسی به شب یلدا ، «شب چلّه» نیز می گویند و در مازندران نیز یلدا را با همین نام یعنی «چلّه شو» می شناسند. اما چرا شب چلّه ؟ زمستان در تقویم شمسی، ۸۹ روز و در سال های کبیسه ۹۰ روز طول می کشد. از اول دی تا ده بهمن که چهل روز اول زمستان است را «چلّه بزرگ» و بیست بهمن تا بیست اسفند را «چلّه کوچک» می نامیدند و چند روز آخر اسفند را منتظر بهار می ماندند. چون شب یلدا همان آغاز چلّه بزرگ است، به آن «شب چلّه» و یا به قول مازندرانی ها «چلّه شو» می گویند.

آیین شب یلدا

جشن شب یلدا رسوم خاص خود را دارد و مانند تمام جشن های ایرانی ویژگی هایی منحصر به فرد دارد که آن را از سایر جشن ها متمایز می کند. آیین شب یلدا به مرور زمان تغییراتی داشته و قطعاً مانند ۲۵۰۰ سال پیش برگزار نمی شود اما همواره از طرف ایرانیان سراسر دنیا، اکثر کشورهای پارسی زبان و کشورهایی مانند آذربایجان، افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و مردم کرد نشین ترکیه جشن مهمی به شمار می رفته است.

هر چند زندگی مدرن تأثیرات زیادی بر نحوه برگزاری آیین های سنتی داشته، اما جشن شب یلدا در تمام ایران تقریباً به یک شکل برگزار می شود. در اینجا می خواهیم با آیین شب یلدا در مازندران آشنا شویم و ببینیم مازندرانی ها یا بهتر است بگوییم «مازنی ها» مراسم شب یلدا را چگونه برگزار می کنند.

آداب و رسوم چلّه شو

چلّه شوی مازندرانی با چه آداب و رسومی برگزار می شود؟ میهمانی چلّه شو معمولاً در خانه بزرگ فامیل یا  همان پدربزرگ و به قول مازندرانی ها «گَته پِر» برگزار می شود. درگذشته به علت سرمای زیاد استفاده از کرسی های ذغالی رواج داشته است. ذغال را در محیط باز آتش می زدند و بعد از گداخته شدن به داخل اتاق آورده و در زیر چهارپایه کوتاهی می­گذاشتند و بر روی آن لحاف بزرگی قرار می دادند.

افراد خانواده دورتا دور آن می نشستند و لحاف را روی پا و یا بدن­ خود می­کشیدند. اعضای خانواده و فامیل دورکرسی جمع می شدند، با چای ذغالی و خوراکی پذیرایی شده و صحبت می کردند.

در شب چلّه این لحاف کرسی، میز زیبایی از انواع خوراکی ها بود که با نور فانوس یا چراغ گردسوز چراغانی می شد. در زبان مازندرانی به فانوس «فِنَر» و به چراغ گردسوز «لَمپا» و به سفره ای که روی کرسی پهن می کنند، «میزد» می گویند.

نقش زنان در شب چله

در مازندران زنان و مادران مهمترین نقش را در برپایی این جشن برعهده داشته اند. تدارک وسایل پذیرایی مانند تهیه شیرینی، شام و میوه شب چله بر عهده زنان بوده است. در مازندران برای برگزاری شب یلدا همه اعضای خانواده و در بیشتر موارد چند خانواده دور هم جمع می شوند و تهیه و تدارک این شب بر عهده تمام زنانی است که در این میهمانی شرکت می کنند؛ همه خود را صاحب خانه دانسته و در تهیه شام و شیرینی کمک می کنند.

شام شب چله

شام مازندرانی ها در شب یلدا چیست؟ از آنجایی که مهمترین محصول مازندران برنج است، پلو یکی از محبوب ترین و بهترین غذاها به شمار می رود. معمولاً در این شب برنج را با کدوی حلوایی دم می کنند که به آن «کَئی پلا» می گویند و با گوشت قورمه میل می کنند. گوشت قورمه، گوشت گوسفندی است که ریز خرد می شود و در نمک و ادویه و روغن گوسفند آرام آرام سرخ می کنند تا کاملا خشک شود.

هرچند ممکن است غذاهای دیگری مانند مرغ یا اردک محلی که با سبزیجات معطر مانند زِلنگ و انار شکم پر می شود نیز سرو شوند. یکی دیگر از غذاهای محلی متداول در چلّه شو، «ته چین» است که جزء غذاهای محبوب مازندران به خصوص در مرکز و شرق استان است. گوشت یا مرغ را لای برنج می گذارند تا دم بکشد. برخلاف ته چین متداول، در این نوع ته چین، از تخم مرغ و ماست استفاده نمی کنند.

تنقلات یلدایی 

شب چله شامل انواع میوه خشک مانند کشمش، توت، انجیر و تنقلاتی مانند نخود، دانه گندم بوداده شده، تخم کدو و تخم هندوانه و… است. گردو جزء اصلی سفره یلدا در مازندران است. شیرینی مورد علاقه مازندرانی ها در این شب «پِشت زیک» (شیرینی کنجدی)، «باودونه» (برنجک) و «نان سنتی» است که از چند روز جلوتر تهیه می شوند. اگر قرار باشد مجلس مفصل تری برگزار شود شیرینی«آغوزکِنا» که نوعی شیرینی گردویی است و از تکه های گردو به همراه کره، آرد برنج، و آرد گندم تشکیل می شود نیز پخته می شود.

میوه چلّه شو چیست؟

میوه های فصل پاییز مانند پرتقال و نارنگی که از محصولات مازندران است به همراه میوه های پاییزی مختص مازندران. «کِنِس» یا «کُندِس» که نوعی ازگیل جنگلی است جزو خوراکی های همیشگی یلدا در مازندران می باشد. کِنِس یا کُندِس میوه ای سبز رنگ و بسیار گس است که بعد از رسیدن قهوه ای رنگ و نرم می شود؛ مزه گس آن کاهش می یابد و گسی دلچسبی دارد. در حال حاضر علاوه بر نوع جنگلی آن، نوع اصلاح شده آن در باغ ها و حیاط خانه های مازندران کاشته می شود و میوه محبوب و خاص پاییزی است.«وَلیک» از دیگر میوه های جنگلی مازندران و مخصوص اوایل پاییز است. یکی از روش های نگهداری این میوه برای شب یلدا، خشک کردن آن است.

هندوانه و انار

هندوانه و انار هم اجزای ثابت سفره یلدا در همه ایران است. زنان مازندرانی در آخر تابستان چند هندوانه را در سبد حصیری آویزان و در جای خنک نگه می­داشتند تا در شب یلدا هندوانه هم داشته باشند که نشان دهنده آینده نگری ایشان و اهمیت سفره چلّه شو در مازندران است. هرچند هندوانه طبع سردی دارند ولی ایرانیان معتقدند خوردن آن باعث می شود تا در زمستان احساس سرما نکنند. از رسوم جالب دیگر این است که اگر برف باریده باشد، برف نرم را در کاسه ای می ریزند و با عرق بهارنارنج و شکر مخلوط کرده و مانند یخ در بهشت  می خورند.

گردو

 گردو جزء مهمی از سفره یلدای مازندرانی هاست. قدیمی ترها که شاید سواد و یا امکان گرفتن فال حافظ را نداشتند، فال گردو می گرفتند. در سینی بزرگی گردو می ریختند و همه با چشمان بسته چند گردو برمی داشتند. در همان شب یا روزهای بعد، نیتی می کردند و گردو را می شکستند. سفیدی و پر بودن گردو را برآورده شدن نیت تعبیر کرده و می گفتند: «خوب آمده است».

مراسم شب چله 

بعد از خوراکی ها که بخش اصلی دورهمی های ایرانی است، نوبت به سرگرمی های چلّه شو می رسد. شوخی، بذله گویی و بازی هایی مانند مچ انداختن مردان جز سرگرمی ها بوده است. حافظ خوانی در بین برخی از خانواده ها رواج داشته اما نقل خاطرات، داستان های قدیمی و اسطوره ای و یا نقالی از شاهنامه جزئی از آیین چلّه شوی مازندرانی است.