اسباب‌بازی‌های سنتی و مردم ساخت ایرانی

اسباب‌بازی‌های سنتی همان اسباب بازی های مردم ساخت و دست سازی هستند که نه فقط برای نیاز خانواده بلکه برای امرار معاش ساخته و به بازار ارائه می‌شدند. با شناخت اسباب‌بازی‌های جذاب و متنوع بومی و سنتی ایرانی می‌توان فرهنگ، تاریخ و سنن این مرز و بوم را به شکلی پویا و عمیق به نسل‌های آینده منتقل کرد. در این مقاله به معرفی اسباب‌بازی‌های مردم ساخت از نواحی مختلف ایران پرداخته می شود.

انواع اسباب‌بازی‌های مردم ساخت

تال تاله (قاب)

قسمتی از استخوان بدن گاو و گوسفند است (استخوان بندگاه پا و ساق یعنی استخوانی است که در مچ پا بین دو غوزک قرار دارد). این استخوان در بازی شاه، وزیر، دزد و جلاد در استان سمنان و شهر شهمیرزاد ساخته و استفاده می‌شد.

علی زو

فرفره چوبی که روی سطح بالایی آن نقوشی هندسی کشیده و با چرخش فرفره‌ها رنگ‎ها در و نقش ها با هم ترکیب می‌شوند.

تخته بازی

تخته‌های بازی در حفاری‌های شهر باستانی شوش از مراکز تمدن قدیم، از معروفترین شهرهای دنیا کشف شده است. شوش پایتخت چند هزار ساله‌ی مملکت ایلام بوده و در تپه سیلک که نام نخستین تمدن ایرانِ مرکزی در کاشان است. انواع مختلف چوبی، سنگی، سرامیکی و گلی دارد. ولی فقط یک نمونه از این تخته‌ها در موزه ایران موجود است. دیگر تخته ها در موزه بریتانیا و موزه لوور نگهداری می‌شوند.

تخته بازی سرامیکی

تخته بازی سرامیکی متعلق به عصر آهن، دارای خط و ۵۸ سوراخ است و به بازی درخت خرما نیز شناخته می‌شود.

تخته بازی سنگی

این تخته بازی اکنون فقط یک نمونه از آن موجود است. در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود. از سنگ سیاه با ۵۸ سوراخ و خطوطی که سوراخ ها را بهم متصل می‌کند، ساخته شده است.

شیر سنگی

شیری که به روی قطعه ای چرخ دار خوابیده است. از اشیاء باقیمانده در قبری در همسایگی معبد شوشیناک در شهر شوش کشف شده ‌است. سال ساخت آن به اواخر هزاره دوم ق. م. برمی‌گردد. این شیر در موزه لوور فرانسه نگهداری می‌شود. جنس مجسمه شیر از سنگ آهک است. بر شانه شیر نقش ستاره ای با خطوط منحنی دیده می‌شود. در چشم هایش سنگ لاجورد نشانیده شده، دم حیوان جداگانه بر بدن الصاق شده و از بین رفته است.

کارت های پاپیه ماشه با نقش کودک

گنجفه یا کارت‌های بازی جدا از جنبه تاریخی، یکی از نمادهای هنر دوره قاجار هستند. نخستین جنبه اهمیت این موضوع انتقال سنت های فرهنگی و هنری دوره قاجار است. جنس این کارت ها از پاپیه ماشه (کاغذ خیس و خمیر شده) و طرح آنها نقش‌های لاکی از کودک در دوره قاجاریه می‌باشد.

جغجغه سفالی

جغجغه‌ سفالی متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد است که در کاوش های باستان شناسی شوش شناسایی شده است. در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. داخل این جغجغه مقداری سنگ ریزه قرار دارد که با حرکت دادن آن صدای آرامی تولید می‌شود.

صدا ساز

استوانه مقوایی که یک نخ پلاستیکی به داخل آن رفته و به کمک یک طلق کوچک ثابت شده است. سر دیگر نخ به یک مداد و درون شیاری که با دست ایجاد شده محکم شده است. با حرکت دادن استوانه مقوایی به دور مداد صدایی همچون قارقار می‌دهد.

ترقه میخی

یکی از بازی‌های پر سر و صدای پسربچه ها در حدود دهه ۳۰ تا ۵۰ ترقه های میخی بود. یک استوانه تو خالی فلزی، یک میخ که با یک سیم به هم متصل بودند. کودکان پس از پر کردن استوانه فلزی از گوگرد سر تیز میخ را با فشار درون استوانه قرار می‌دادند. سپس استوانه فلزی را از طرف سر آن محکم به زمین و یا دیوار می‌کوبیدند. در اثر ضربه به میخ محتوای استوانه منفجر می‌شد، میخ به بیرون پرت می‌شد و صدای آن باعث تفریح بچه ها می‌شد.

تیرکمان مگسی

تیرکمان کوچک فلزی که توسط کودکان به ویژه پسران در اوقات فراغت تابستان ساخته می‌شد. ساختار ساده ای دارد و با خم کردن مفتول فلزی به شکل Y ساخته می‌شود. به دو سر آن کش قیطان وصل می‌شد. تیر‌های آن معمولا از خم کردن تکه‌های کوچک سیم برق به شکل عدد هفت درست می‌شد.

ماشین خشتی

ماشین گلی با چهار چرخ متحرک است. محور های ماشین از مفتول فلزی ساخته شده. به پشت آن قطعه ای چوب در گل فرو رفته تا نخی برای کشیدن ماشین روی زمین به آن بسته شود. ماشین های گلی اولین نمونه دست‌ ساخت‌های کودکان و یا پدران و پدربزرگ‌ها از ماشین های به بازار آمده بود.