اسباب بازی هر وسیله بازی برای کودکان، نوجوانان و یا حتی بزرگسالان است که به قصد بازی و سرگرمی ایجاد شده باشد. اسباب بازی ذهن کودک را در مورد تصورات و مفاهیم بازتر می‌کند. کودک با هر بار بازی کردن نه تنها احساس خستگی نکرده، بلکه بر خلاقیت وی افزوده می‌شود. ساختن اسباب‌بازی و بازی کردن با آن، از پیش از تاریخ آغاز شده است. هر شهر اسباب‌بازی منطبق با فرهنگ خود را دارد. شهر تهران هم اسباب‌بازی‌های قدیمی و بومی مختص به خود را دارد که در این مقاله به معرفی آنها می‌پردازیم.
تاریخچه‌ی اسباب‌بازی در ایران
تاریخچه اسباب بازی در ایران، تقریباً به قبل از مهاجرت آریایی‌ها برمی‌گردد. در آن زمان، ایران باسـتان، میزبان اقوامی با تمدن‌های متفاوت بود. این امر باعث می شد نه تنها ذهنیت و افکار جامعه، نسبت به مفهوم کودکی متفاوت شود، بلکه دید جدیدی نسبت به انواع بازیهای کودکانه ایجاد گردد. اشیایی با ابعاد کوچک، ظریف و با طرح و نقش کودکانه از جنس سفال، فلـز، چوب و شیشه که به شکل پیکره‌های حیوانی و انسانی ساخته شده اند هرکدام داستان خاص خود را دارد. مجسمه‌های چرخ‌دار و یا لوله عمودی (شیر مک)، جغجغه و فرفره، چالیک، الک دولک، دهل، گردونچه، اسب چوبی، و عروسک یادآور اسباب بازی کودکان دوره های گذشته است.
اسباب‌بازی‌های کودکان تهرانی اغلب در شهر ری و حوالی حرم شاه عبدالعظیم در کارگاه‌های نجاری و یا مغازه‌های آهنگری ساخته و به تهران ارسال می‌شدند.
اسباب‌بازی‌های نوستالژیک تهران
ماشین حلبی
ماشین حلبی بر اساس ماشین های رایج مانند هودسون، شورولت، انترناش، دوج و بنز قدیمی در دهه‌های نخست ۱۳۰۰ در تهران ساخته شد. این ماشین یکی از ده ها اسباب بازی حلبی است که در بازار شهرری به عنوان اسباب بازی به کودکان ارائه می‌شده است. تمام اجزای ماشین با دقت و ظرافت با روش حلبی سازی سنتی چکش خورده و جوش کاری شده است. برای ساختن این اسباب بازی از حلبی های روغن خوراکی استفاده می‌شد. برخی سازندگان این ماشین ها را رنگ هم می‌کردند.
پرنده حلبی
پرنده حلبی یکی از ده ها اسباب بازی حلبی است که در دهه های نخست ۱۳۰۰ در بازار شهر ری برای کودکان ساخته می‌شد. این پرنده با دو چرخ که به زیر بدنش متصل شده، حرکت می‌کند. چرخ ها از یک طرف به بدن پرنده جوش داده شده و از طرف دیگر به دو بال متحرک پرنده که به شکل لولای ساده می باشد، به بدن او وصل شده‌است. این روش باعث می‌شود تا هنگام چرخش چرخ‌ها، بال‌های پرنده مانند عمل بال زدن طبیعی پرنده به بالا و پایین حرکت کند. یک دسته چوبی به پرنده متصل شده تا کودک بتواند در حالت راه رفتن و یا دویدن بازیچه را روی زمین در جلوی خود به حرکت در آورد.
فرفره چوپی
نوک تیز فرفره روی سطح صاف قرار می‌گیرد و با چرخاندن دسته چوبی بالای فرفره میان دو انگشت شسصت و سبابه ، فرفره دور خود شروع به چرخیدن می‌کند. رنگ ها و طرح های روی فرفره هنگام چرخیدن، فرفره را زیباتر می‌کند و نوعی بازی و ترکیب رنگ‌ها و شکل ها را به وجود می‌آورد.
اسباب‌بازی‌های مینیاتوری
این اسباب‌بازی‌ها در دهه های نخست ۱۳۰۰ در بازار شهر ری با استفاده از حلب برای خاله جان بازی دختران ساخته شد. این اسباب بازی در اصل نمونه‌های کوچک اشیاء واقعی هستند که با ظرافت و دقت به شکل‌های آب پاش، آفتابه، بخاری هیزمی، پارچ برای آشپزی، چراغ سه فتیله، سرتاس برای ریختن حبوبات در آشپزی، سماور، قوری، سرویس دیگ، کفگیر و انبر تهیه می‌شد.
درشکه
این درشکه حلبی نمونه مینیاتوری از درشکه های قدیمی است که در تهران و برخی شهرهای بزرگ مورد استفاده قرار می‌گرفته است. پیشینه ساخت این اسباب بازی سازی از شهر ری در دهه های نخست ۱۳۰۰برای کودکان بوده است. درشکه تک اسبه حلبی به همراه درشکه چی که در حال راندن است. درشکه چی دو بعدی بوده و از ورقه حلبی به صورت نیم رخ بریده شده است. چرخ های درشکه از تشتک نوشابه ساخته شده؛ بدنه درشکه به رنگ نقره ای بوده و سایه بان آن به رنگ قرمز است.
سوت حلبی
این سوت سوتک از خم شدن ورقه های باریک حلبی به شکلی بسیار ساده درست شده است. قسمت دهنی سوت دو جداره است که به هنگام دمیدن هوا به درون آن، صدای سوت از آن خارج می شود.
شهر فرنگ
شهرفرنگ کوچک حلبی بر پایه شکل واقعی شهرفرنگ بازسازی شده است. قطعات مختلف آن به بدنه جوش داده شده و با رنگ قرمز و نقره ای رنگ آمیزی شده است.
فرفره حلبی
در گذشته برای اینکه نوپایان را ترغیب به راه رفتن کنند به انتهای یک چوب غلطکی وصل می‌کردند و به دست کودک می دادند. نام این وسیله “گردنای” بود. گردنای ابزاری بود تا کودک با راه رفتن به دنبال آن راه رفتن را تمرین کند. به این فرفره حلبی دسته بلند چوبی متصل می‌شود؛ کودک با هل دادن آن روی زمین می‌تواند چرخش فرفره های حلبی را ببیند. افزون بر آن برای یک کودک ۴-۵ ساله، می تواند کارکردی تفریحی محسوب شود. ساختار جالب و در عین حال ساده این وسیله بازی باعث می‌شود تا با چرخیدن چرخ هایی که عمود بر فرفره ها بر روی زمین حرکت می‌کنند، فرفره ها نیز بچرخند. یک مفتول فلزی از بین دو فرفره عبور کرده و آنها را به چرخ دنده ها متصل می‌سازد.
فوتک
فوتک با جنسیت حلبی از خم کردن ورقه ای حلبی به شکل نیم دایره درست می‌شود. وسط این نیم دایره سوراخ است و دو طرف سر آن از داخل با شی تیز گود می‌شود تا ورقه ای حلبی به شکل لوزی در آن قرار گیرد. لوله ای از جنس حلب در سوراخ وسط نیم دایره قرار می‌گیرد. با دمیدن درون لوله ورقه لوزی شکل همانند فرفره می چرخد.
قایق نفتی
قایق نفتی از اسباب بازی های محبوب پسران در دهه ۳۰ است که با ریختن نفت در مخزن آن و روشن کردن فتیله‌ای که در آن تعبیه شده، بر روی آب حرکت می‌کند. این قایق به روش خم و جوش کاری ورقه حلبی ساخته شده است. بر دماغه قایق یک پرچم نصب شده است. شکل پرچم دو بعدی است و حالت اهتزاز را القا می‌نماید. مخزن نفت قایق، قطعه‌ای قابل جدا شدن است که یک دودکش نیز دارد. قایق به رنگ طبیعی حلب است.
لوکوموتیو
لوکوموتیوی به رنگ زمینه آبی با تزییناتی قرمز و نقره ای که چهار چرخ متحرک دارد. دودکش لوکوموتیو با روش جوش به بدنه متصل شده است. چرخ ها از تشتک نوشابه و با روش چکش کاری درست شده‌است. اتاقک لوکوموتیو دو پنجره دایره ای شکل دارد. بدنه اسباب بازی به رنگ آبی کاربنی اسپری شده ولی تزیینات آن با قلم مو رنگ و به آن متصل شده است.
ماشین دودی
نخستین خط آهن ایران، خط آهن تهران به شهر ری بود که در سال ۱۲۶۱ ق./ ۱۸۸۳م. امتیاز آن را ناصرالدین شاه قاجار به یک مهندس فرانسوی به نام مسیو بواتال داد. مدل این وسیله نقلیه عمومی بعدها دستمایه ساخت اسباب بازی سازهای شهرری شد. ماشین دودی از دو قسمت مجزا تشکیل شده است. قسمت اول لوکوموتیو با سر راننده به صورت دو بعدی و قسمت دیگر واگن با ۴ ردیف نیمکت است. چرخ های ماشین دودی همه از تشتک نوشابه ساخته شده است. این اسباب بازی دارای جزئیات ظریفی همچون زنجیر اتصال، نرده های محافظ و دود کش است. چرخ ها حول محور خود قابل حرکت هستند. ابتدا و انتهای واگن درب کوچک لولایی وجود دارد که باز و بسته می‌شود.
هواپیمای حلبی
هواپیمای تک ملخه مدل قدیمی (نمونه ی هواپیما های اولیه) از جنس حلبی که دو چرخ در جلو و یک چرخ در عقب دارد. چرخ ها و ملخ هواپیما متحرک‌اند. خلبان به صورت دو بعدی به بدنه جوش داده شده است. دو چرخ جلوی هواپیما از جوش دادن دو تشتک نوشابه و چرخ عقب از یک سکه مبارکباد ساخته شده و به یک میله ظریفی جوش داده شده است. تمام قسمت های هواپیما با اسپری به رنگ نقره ای در آمده است.
دبرنا
دبرنا یا دبلنا که نام اسباب بازی است که در دنیای غرب به نام بینگو شناخته می‌شود. این مجموعه شامل ۲۱ کارت و ۹۰ مهره پلاستیکی است که در دو کیسه پارچه ای قرار دارند. کیسه های پارچه ای دست دوز بوده و برای نگهداری کارت ها و دانه حبوبات دوخته شده است. نحوه بازی بدین قرار است که یک نفر که اوستا نام دارد مهره ها را که از شماره ۱ تا ۹۰ هستند به صورت اتفاقی از کیسه در آورده و می‌خواند. بازیکنان هم که کارت ها به تساوی میان شان تقسیم شده، دانه های حبوبات را روی شماره ها می‌گذارند. هر کس که سریعتر شماره های کارتش پر شود باید زود اعلام کند دبرنا یا دبلنا و برنده می‌شود. این بازی در شب های طولانی زمستان و شب نشینی های فامیلی پر طرفدار بود. اغلب به صورت خانوادگی برگزار می‌شده و معمولا تمام اعضای خانواده در آن شرکت می‌کردند.
طبلک
صفحه گرد مقوایی که دسته ای حصیری در آن فرو رفته و دو مهره با نخ به بدنه آن متصل شده‌است. با چرخاندن دسته حصیری، مهره‌ها به صفحه کاغذی برخورد کرده و صدا می‌دهند.
سخن پایانی
اسباب بازی باید با ارزش‌های حاکم بر جامعه مطابقت داشته باشد. این تناسب نیز به گونه‌ای باشد که ارزش‌های جامعه را تقویت و محکم‌تر از قبل سازد و باعث آرامش روحی و عاطفی کودکان و خانواده های آنها گردد.
در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:
https://www.ibna.ir/
https://iranak.org/
