شب یلدا یا همان شب چله، از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که در آخرین شب پاییز، به‌عنوان بلندترین شب سال، با شور و شوق زیادی جشن گرفته می‌شود. مردم قزوین نیز همانند دیگر مردم ایران شب یلدا را در کنار خانواده و بزرگان فامیل خود می‌گذرانند.
باور‌ها و رسوم مردم قزوین در شب یلدا
قزوین در شاهراه ارتباطی بین چند استان قرار گرفته است. اقوام مختلفی مانند کرد، ترک و لر در این شهر زندگی می‌کنند که هر یک آداب خاصی برای شب یلدا دارند.
شب چره های سرخ فام
قزوینی‌ها برای گذراندن این شب به خانه بزرگترها می‌روند. به عقیده بزرگترها آوردن میوه‌های مختلف خشک و تر و میوه‌های سرخ فام که به “شب چره” معروف است، همراه با خوراکی‌های دیگر شگون داشته و زمستان پر برکتی را نوید می‌دهد. معمولا قزوینی ها مراسمی به عنوان “قاشق زنی” دارند که به هنگام شادی و جشن آن را اجرا می کنند. در گذشته در شب های چره کودکان و نوجوانان دورتا دور کرسی مینشستند و مراسم قاشق زنی را همراه با شعر “هر که نیارد شب چره / انبارش موش بچره” انجام می‌دادند. از مادربزرگ می خواستند که تنقلات بیاورد. پدربزرگ در ادامه این شعر می گفت: ”حاج خانوم می آرد شب چره / راندن مرغ و مادر بره”، که منظور از راندن مرغ «کیش» و «مادر بره» میش بود. در واقع با لهجه قزوینی تقاضای کیشمیش (کشمش) را داشتند.
ننه سرمای شب یلدا
به عقیده مادر بزرگ‌های قزوینی اگر دراین شب ننه سرما گریه کند باران می‌بارد. اگر پنبه‌های لحافش بیرون بریزد برف می‌آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود، تگرگ می‌آید.
خونچه چله برای عروس قزوینی
یکی از آداب و رسوم “شب یلدا” فرستادن “خونچه چله” از سوی داماد به عنوان هدیه زمستانی برای عروس است. در این خونچه برای عروس پارچه، جواهر، کله‌قند و هفت نوع میوه مثل گلابی، هندوانه، خربزه، سیب و به با تزئینات خاصی فرستاده می‌شود. در گذشته مهمترین چیزی که در این شب برای عروس می‌بردند”دست کار” بود تا در فصل زمستان که بیشتر کار کشاورزی تعطیل بود عروس بیکار نباشد.”دست کار” مقدار زیادی پشم گوسفند بود که عروس خانم بایستی آن را بریسد و تبدیل به نخ کند. با بافتن جوراب های پشمی و دستکش که جزء جهیزیه عروس نیز هست آنها را آماده کند.
کرسی سری نامزدی
زمانی که دختر و پسر نامزد هستند، در روستاهای قزوین در شب چله مراسم “کرسی سری” را برگزار می‌کنند. در این مراسم خانواده پسر مجمعی را روی کرسی می‌گذارد و دور آن را تزیین می‌کند. سپس داخل مجمع با توجه به وضعیت مالی هدیه‌ای مانند یک قواره لباس، کله قند، میوه و آجیل می‌گذارد و آن را در این شب به منزل دختر که نوعروس باشد، می‌برد. در برخی روستاهای الموت مرسوم بود هنگام کرسی سری بردن برای نو عروس، پسران طایفه داماد هریک اناری در دست می‌گرفتند و جلوی درب خانه نوعروس می‌رفتند. پس از هدیه دادن داماد به عروس، دختران طایفه عروس به دور عروس جمع می‌شدند و با شعر خواندن برای عروس و داماد برایشان آرزوی خوشبختی می‌کردند. در آخر مراسم پسران انارهای خود را به هوا پرت می‌کردند و هر دختری که موفق به گرفتن آن می‌شد، می‌گفتند بخت برایش باز شده است.
رفتن بر سر مزار، رسم کهن الموتی ها
رفتن بر سر مزار از دست رفتگان قبل از غروب آفتاب از رسوم مردمان الموت در سی ام آذر است. همچنین روشن کردن شمع و یا فانوس گذاری و روشن گذاشتن چند نقطه به وسیله آتش با هدف روشنایی و امید هنوز در روستاهای الموت پابرجا است.
سیاه بازی
در این سرگرمی یک نفر نامه ای را نوشته و به شخصی می‌داد تا آن نامه را برای کسی ببرد. شخص تحویل گیرنده دست خود را سیاه کرده و هنگام تحویل نامه، دست خود را به صورت کسی که نامه را برای او آورده بود، می کشید. به دلیل تاریکی هوا، فرد متوجه سیاه شدن صورت خود نمی‌شد و وقتی بازمی‌گشت همه با دیدن صورت وی، می‌خندیدند.
شال اندازی، درخواست خواستگاری
رسم شال انداختن از رسوم گذشته شب یلدا در روستاهای قزوین بود. در این مراسم پسر جوانی که از دختر خانواده‌ای درخواست خواستگاری داشت، در شب چله شالش را از سقف پشت بام خانه آن دختر از درجی سران یا باجه خانه آویزان می‌کرد. اگر خانواده دختر تمایل به دادن دخترشان به این پسر جوان بودند به آن شال هدیه‌ای می‌بستند. معمولاً در بین خانواده دختر مرسوم بود که جورابی را به این شال می‌بستند و برخی دیگر هم جوراب به این شال می‌دوختند و داخل آن که کیسه مانند بود هدیه می‌گذاشتند. این هدیه‌ها در حد یک جفت جوراب و یک مشت نخود کشمش بود. البته این مراسم به صورت نمادین در روستاها برگزار می‌شد.
حافظ خوانی
حافظ‌خوانی و گرفتن فال حافظ در شب چله از دیگر رسوم قزوینی‌ها است که تاکنون زنده نگه داشته شده است. در این مراسم اعضای خانواده به ویژه جوانان با نیت کردن یک آرزو و قرائت فاتحه‌ای برای حافظ از وی یک فال خوب طلب می‌کند.
خوراکی‌های شب یلدا در قزوین
در این شب، قزوینی ها تنقلات و غذاهای خاصی دارند. آجیل شیرین و مشکل گشا، میوه های مخصوص به ویژه هندوانه از خوراکی های این شب می‌باشد. خوردن کشمش، سنجد، نخود سرخ کرده، گندم برشته، باقلوای قزوینی و همچنین کله پاچه و شیر برنج در این شب مرسوم است. خوردن میوه‌های متنوع در شب یلدا هر یک با هدف خاصی صورت می‌گیرد.
کله پاچه شب یلدای قزوینی ها
در گذشته بعضی از مردم قزوین در شب یلدا شام کله پاچه می‌گذاشتند. بعد از خوردن شام، استخوان‌های کله پاچه را بیرون نمی‌ریختند. آن را نگه می‌داشتند تا در فصل بهار و یا پاییز در جالیز و زمین کشاورزی بریزند . برخی دیگر استخوان‌های کله پاچه را می‌سوزاندند و گرد آن را در جالیز می‌ریختند تا با انجام این دو روش محصولات شان دچار آفت نشود.
شیر برنج
بعضی از قزوینی ها به مناسبت شب چله شیر برنج درست می‌کنند و آن را با شیره می‌خورند. آنان عقیده دارند که خوردن آن در این شب خاصیت فراوانی دارد.
هندوانه
خوردن هندوانه در شب یلدا از دیگر رسوم مردم قزوین بود. از آنجایی که هندوانه در اواخر پاییز نبود، آنان هندوانه را از فصل تابستان در انبار کاه در مکانی نه سرد و نه گرم نگه می‌داشتند تا این میوه خوشمزه نپوسد. آن را در شب چله در بین اعضای خانواده تقسیم و معتقد بودند هر فردی که در این شب هندوانه بخورد در تابستان سال‌آینده دچار عطش و تشنگی نمی‌شود.
خرمالو
خوردن خرمالو از میوه‌های دیگر مردم قزوین در آیین شب یلدا بود. از آنجایی که از قدیم این میوه به وفور در این شهر یافت می‌شد جایگاه خاصی در بین مردم داشت. اکنون نیز تهیه کردن آن در شب یلدا از آیین‌های مردم این شهر به حساب می آید.
کدو حلوایی
در قدیم در روستای”عمند” که دسترسی به شهر برای مردم دشوار بود به جای هندوانه پختن”کدو حلوا” مرسوم بوده است.
ازگیل کوهی
زنان میوه های جنگلی مثل ازگیل کوهی را در آب می‌انداختند و از اول پائیز برای شب چله نگهداری می‌کردند.
باقلوای قزوینی
از آنجایی که باقلوا یکی از شیرینی های قزوین است مردم در شب چله کام خود را با خوردن آن شیرین می‌کنند.
آجیل شور و شیرین
مردم قزوین در شب چله بر خلاف عید نوروز آجیل شور و شیرین تهیه می‌کنند. همچنین از باسلق که شیرین است در کنار تخمه شور استفاده می‌کنند تا شب‌نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره بزنند.
سخن پایانی
در قزوین نیز از دیرباز، شب چله با سنت‌ها و آیین هایی همراه بوده است. سنت‌هایی که برخی از آنها در گذر زمان به فراموشی سپرده شده و شماری دیگر، خوشبختانه همچنان پویا و برقرار مانده‌اند.
در تنظیم این مقاله از منابع زیر استفاده شده است:
http://loghmeh.ir/
https://www.beytoote.com/
https://www.irna.ir/
http://www.shabestan.ir/
