نوروز باستانی در افغانستان

جشن باستانی نوروز یکی از باشکوه ترین و مهم ترین جشن ها در افغانستان و کشورهای حوزه تمدنی آن است . نوروز باستانی در افغانستان هر ساله در آغاز بهار و اوایل ماه فروردین، جشن گرفته می‌شود . نوروز باستانی در افغانستان شباهت ها و تفاوت هایی با نوروز باستانی در ایران دارد که در این مقاله با آنها آشنا می شویم .

از چهارشنبه سوری تا سیزده بدر در افغانستان

افغانستان تنها کشوری است که همسان با ایران، همچنان تقویم باستانی را حفظ کرده و گردش سال را براساس تقویم هجری شمسی جشن می‌گیرد. آیین‌های نوروزی از چهارشنبه‌سوری گرفته تا سیزده‌بدر به همان ترتیب ایران در افغانستان برگزار می‌شود. حتی می‌توان گفت برخی از آیین‌های نوروزی ایرانی نظیر چهارشنبه‌سوری در میان افغان‌ها با گستردگی بیشتری انجام می‌شود.

در جشن نوروز شیرینی‌پزها، کلوچه‌پزها و حلواگرها نیز حضور دارند. در این ۴۰ روز، در سراسر شهر آکنده از لاله‌ها و چراغانی شده مزار شریف، آوای ترانه مشهور «ملاممدجان»(بیا بریم به مزار) از هر کوی و برزن شنیده می‌شود.

نوروز یکی از بزرگترین جشن های ملی افغانستان 

جشن نوروز در حیات معنوی و فرهنگی مردم اقغانستان نقش بسزایی دارد. نوروز در افغانستان از بزرگ‌ترین جشن‌های معنوی و ملی به شمار می‌رود. این جشن با همه سنت‌هایش؛ جشن طرب و سور، فراوانی ناز و نعمت، جشن دوستی و برادری، جشن کار و محنت و آرزوهای نیک است.

جشن باستانی نوروز از زمان‌های قدیم تاکنون در این سرزمین به نحوی ویژه برگزار می‌شود. زیرا این جشن از یک سو نویدبخش پایان زمستان و از سوی دیگر الهام‌آور بهار ور نوزایی طبیعت است. هرساله گردشگران برای دیدن این جشن ها به افغانستان می‌روند.

آیین‌های پیش از نوروز باستانی در افغانستان

خانه‌تکانی

در سطح کشور افغانستان مراسم مشترکی برای استقبال از نوروز برگزار می‌شود. مراسمی از قبیل: خانه‌تکانی، شستشوی فرش‌های خانه، نظافت حیاط و نیز به قدر توان مالی، تهیه لباس‌های نو برای اعضای خانواده، آجیل و شیرینی‌های خشک، انواع میوه و سایر نیازها که در ایام مراسم آیین نوروزی ضروری است.

در تجلیل از این جشن و مراسم کهن و باستانی، مبتنی بر فرهنگ مردم سرزمین باستانی‌ای که اکنون به نام افغانستان یاد می‌شود، رسم عمده‌ای وجود داشته که همانا پیشواز از بهار و شکرگزاری در برابر خداوند بوده است.

هدیه بران

خانواده‌هایی که فرزندانشان نامزد هستند، در روزهای نوروز به دیدار هم می‌روند و معمولاً دامادها در اولین روز سال با هدایای ارزشمند به خانه عروس می‌روند. هدیه‌های داماد هرچه باشد، با ماهی و زولبیاست.

سمنوپزان و خیساندن هفت میوه

 در شب آخر سال که فردای آن نوروز است، خانم‌ها تا صبح بر گِرد دیگ بزرگ سمنو بیدار می‌مانند. خیس کردن هفت میوه و نوشیدن آب آن در صبح اول فروردین نیز از قدیمی‌ترین آیین‌های نوروز در خانواده‌هاست که با جدیت رعایت می‌شود.

گل گردانی و آوازخوانی

در افغانستان آمدن نوروز، کودکان و نوجوانان را بیش از دیگران ذوق‌زده می‌کند. و به تکاپو تا نخستین گل‌های نوروزی روییده در زیر برف را به دست آورند. این گل معمولاً در اواخر ماه حوت(اسفند) در زیر برف می‌روید. بچه‌ها تا روز بیست‌و‌هفتم ماه حوت دست‌ای از این گل‌ها را فراهم آورده و در میدان دهکده گرد هم می‌آیند. آنها معمولاٌ پسرانی بین هفت تا ۱۵ ساله هستند که از بین خودشان دو نفر را برمی‌گزینند که در عرف او را «میر» می‌خوانند؛ یکی «میر گل‌گردان» و دیگری «میرآوازخوان».

میر گل‌گردان گل را بلند گرفته و میر سرودخوان با صدای بلند و نواختن دف هرکدام از بندهای سرود نوروزی را می‌خواند و سایر بچه‌ها به‌دنبال آنها می‌آیند. هنگامی که گروه نوروزی‌خوانان که «گل‌گردان‌»ها نیز خوانده می‌شوند، از خواندن سرود فراغت یافتند، صاحب‌خانه دسته را به داخل خواسته، گل‌ها را به چشم می‌مالد.

بعد چشمان را فروبسته، گل‌ها را نزدیک روی خود می‌گیرد و خاموشانه دعایی خوانده و از خداوند طلب حاجت می‌کند. سپس گل‌ها را با طَبقی از میوه خشک، گندم یا سایر حبوبات به گروه نورزی‌خوان برمی‌گرداند. رسم این است که به جای میوه و غله، روغن، مرغ زنده یا پول نقد هم نثار گل‌گردانان می‌کنند.

آیین‌های زمان نوروز باستانی در افغانستان

پهن کردن سفره هفت سین

پیش از تحویل سال، سفره‌ها را با هفت‌سین یا «هفت میوه» رنگین می‌کنند. سبزی، ماهی و شیرینی هم باید بر سر سفره باشد. گاهی شمع‌ها را نیز روشن می‌کنند. قرآن کریم را نیز روی سفره گذاشته و همه اعضای خانواده بر گرد سفره جمع شده و منتظر حلول نوروز و سال نو می‌شوند. در این هنگام بزرگ خانواده بر صدر مجلس نشسته و در حین تحویل سال نو، دعای نوروز را قرائت می‌کند و سایر اعضای خانواده دست‌ها را به نشانه سپاسگزاری از بارگاه خداوند برای استجابت دعا و رفع نیازها بالا برده، آمین می‌گویند.

عید دیدنی

بعد از پایان دعا اعضای خانواده به سه گروه(کودکان، نوجوانان، زنان و مردان) تقسیم می‌شوند. نخست گروه کودکان و نوجوانان عازم خانه بزرگ فامیل یا قبیله همچون عموها و دایی‌ها می‌شوند و عیدی دریافت می‌کنند.

این دید و بازدید تا سه روز اول برای سایر فامیل‌ها انجام می‌شود. بعد از روز سوم، زنان فامیل دور هم جمع شده و برای گفتن تبریک عید نوروز، به خانه همان ریش سفید قبیله می‌روند. تا روز هفتم به دیدن فامیل‌های دیگر می‌روند و نیز قدری سبزی از باغ‌ها یا کشتزارهای سر راه خود می‌چینند. این سبزی ها را به‌عنوان سرسبزی، به در خانه فامیل خود نصب می‌کنند.

همچنین، زنان بعدازظهر پنجشنبه هفته اول نوروز، هرکدام به قدر امکانات و توان مالی خود، غذا می‌پزند و به قبرستان می‌روند. در آنجا بعد از خواندن دعا، غذاها را مشترکاً  صرف و در صورت وجود مسافری، به او نیز نذری می‌دهند. در صورتی که اعضای فامیل و خانواده از همدیگر دور باشند یا در شهر دیگری زندگی کنند، بعد از هفتم به آنجا رفته و به یکدیگر عید نوروز را تبریک می‌گویند.

غذاهای مخصوص شب عید

خانواده‌ها برای شب عید غذاهای مخصوصی می‌پزند. معمولا همه سبزی پلو می‌پزند (مانند ایرانی‌ها). غذاهایی که از برنج و اسفناج نیز تشکیل می‌شوند از جمله غذاهایی است که برای شب عید آماده می‌شود. علاوه بر این، نانوایی‌ها شیرینی مخصوصی را آماده میکنند که کلوچه نوروز نام دارد و فقط در نوروز پخته می‌شود.

غذای دیگری که بیشتر در روز عید پخته می‌شود ماهی و جلبی که نوعی شیرینی است. رایج‌ترین غذایی که در گردش‌های دسته‌جمعی نیز خورده می‌شود.

عَلَم «مبارک علی(ع)»

در صبح اولین روز عید نوروز عَلَم «مبارک علی(ع)» با مراسم خاص و باشکوهی برافراشته می‌شود که به معنای آغاز رسمی جشن نوروز است و تا ۴۰ شبانه‌روز ادامه می‌یابد. در این مدت حاجتمندان و بیماران برای شفا در پای این عَلم مقدس به چله می‌نشینند. مردم این سرزمین بر این باورند که اگر به هنگام برافراشتن، عَلَم به‌آرامی و بدون لرزش و توقف از زمین بلند شود، سالی که در پیش است نیکو و میمون خواهد بود. ابتدای مراسم همه مردم شهر و همچنین بسیاری افراد از شهرها و کشورهای اطراف، گرد هم می‌آیند.

انبوه مردمان و مسافران به اندازه‌ای است که همه خانه‌ها، مسافرخانه‌ها، چادرها و گوشه کنار باغ‌ها و چمنزارها انباشته از مردم می‌شود.

آیین برافراشتن پرچم

نحوه برافراشتن پرچم به این صورت است که ابتدا مهمانان، مسافران و مردم شهر دور «مزار سخی» مانند حلقه انگشتر جمع می شوند. برخی به‌منظور دید بهتر از نحوه برافراشتن پرچم سخی در ساختمان‌های شمال و جنوب حرم با اخذ بلیط از صاحبان ساختمان‌ها و برخی دولتمردان در صحن برگزاری پرچم حضرت علی(ع)، حضور پیدا می کردند.

با شلیک سه گلوله توپ و نواختن سرود ملی، بیرق سخی برافراشته می‌شود. قبل از برافراشته شدن پرچم، همه شرکت‌کنندگان در خوف و رجا به سر می‌برند. زیرا اگر پرچم به‌آسانی و توأم با بارش باران باشد، نویددهنده سال پربرکت و نیکویی خواهد بود. اگر پرچم با مشکلات و نباریدن باران بلند شود، بیانگر سال بدی است.

زیرا پیامد آن، خوشی و سعادت برای مردم و به‌خصوص مسلمانان جهان نخواهد بود. همه زیبایی مراسم جشن نوروزی در همین لحظه‌های برافراشته شدن نحوه پرچم سخی نهفته است که تفسیرکننده پیامد یک سال خورشیدی می باشد.

کمپیرک، نماد نیکی و احسان

کمپیرک مانند حاجی نوروز در ایران، یک پیرمرد با محاسن است که لباس‌های رنگی به تن، کلاه بلندی، بر سر و تسبیحی در دست دارد. کمپیرک، نماد نیکی و احسان و قدرت طبیعت است که قدرت زمستان را تسلیم بهار می‌کند. او و همراهانش از روستا ها عبور می‌کنند. صدقه‌ها و کمک‌های خیریه را بین مردم تقسیم کرده و اشعاری را با صدای رسا و موزون سر می‌دهند. این سنت در مرکز ولایت‌ها به‌خصوص بامیان و دایکندی مشاهده اجرا می‌شود.

جشن نوروز باستانی در افغانستان در شهر های مختلف

کابل

مردم کابل و حومه آن نیز اکثراً برای برگزاری جشن نوروزی باستانی به مزار سخی، مزار حضرت علی(ع)، شهدای صالحین، عاشقان و عارفان، خواجه صفا و باغ برشاه می‌روند. آنچه به این مراسم حال و هوای ویژه می‌بخشد، برافراشتن پرچم سخی است. زیرا کسانی بر این باورندکه حضرت علی(ع) در روز اول نوروز بر تخت قضاوت نشسته، عدالت و مساوات را برقرار کرده است.

بدین دلیل علاقه‌مندان برگزاری این مراسم تلاش دارند جشن نوروزی هرچه باشکوه‌تر انجام شود و به همین دلیل آنها شب نوروز را با مناقب‌خوانی، دعا و توصیف امام علی(ع) به پای مزار آن حضرت به صبح می‌رسانند.

هرات

در هرات نیز ساعاتی مانده به لحظه تحویل سال، مردم در تکایا جمع می‌شوند تا بتوانند در آخرین لحظه‌های سال ناملایمات، کاستی‌ها و نیز غبار سال کهنه را از تن و روح خود بشویند. این شستشوی روان باتلاوت قرآن و خواندن دعا و نیایش صورت می‌گیرد. از دیگر مراسم سال تحویل برپاکردن «جده» است.

بدین ترتیب که قبل از سال تحویل چوب بزرگی آماده می‌کنند که معمولاً تنه درختی به طول حدود ۱۵ متر است. پارچه سبزرنگی به گرداگرد چوب می‌پیچند که اصطلاحاً به آن «جده» می‌گویند. افراد مراجعه‌کننده به جده برای مراسم سال تحویل، هرکدام تکه پارچه‌ای رنگی به نیت‌ برآوردن حاجت به جده می‌بندند.

برگزاری بخشی از مراسم نوروز باستانی در افغانستان در اماکن مذهبی

اهالی شهر هرات غالباً برای برگزاری جشن نوروزی در مسجد جامع‌شهر، دور هم جمع شده و پس از شکرگزاری و دعای خیر، برکت، سلامتی، صلح و امنیت را از درگاه خداوند متعال می‌خواهند. سپس با شادمانی سال نو را به همدیگر تبریک گفته، عازم مزار خواجه عبدالله انصاری یا سایر زیارتگاه‌ها و اماکن گردشگری می‌شوند.

پس از انجام مراسم سال تحویل مردم به خانه برمی‌گردند. ابتدا پدران و مادران عیدی کوچکترها را می‌دهند که عموماً پول یا تخم‌مرغ آب‌پز رنگ‌آمیزی شده است. زنان و دختران در خانه می‌مانند و تا سه روز اول از خانه بیرون نمی‌روند و از مهمانان پذیرایی می‌کنند. در این مدت مردان به دیدوبازدید افراد فامیل می‌روند و از روز چهارم زنان به اقوام خود سرمی‌زنند.

قندهار

اهالی شهر قندهار مراسم جسن نوروزی را در خرقه‌ای شریف برگزار می‌کنند که محل نگهداری لباس رسول اکرم(ص) است. نحوه برگزاری این مراسم در شهر قندهار با خواندن دعا و آرزوی خیر و برکت، سلامتی، صلح و امنیت از خداوند متعال برای سال جدید همراه است. آنها سپس سال نو را به همدیگر تبریک گفته عازم چهل‌زینه(راه‌پله) می‌شوند و از آنجا به سایر اماکن مقدس و گردشگری می‌روند و به این ترتیب روزهای اول سال را به خوشی و شادمانی سپری می‌نمایند.

غزنی

مردم استان غزنی نیز مراسم جشن نوروزی را در مزار حکیم سنایی برگزار می‌کنند. در این استان نیز سال نو، نخست با خواندن دعا و آرزوی سعادت، موفقیت و برکت، صلح و امنیت برای مردم افغانستان و جهان از درگاه خداوند متعال آغاز می‌شود. در شهر «بامیان» برگزاری جشن نوروزی تعجب‌برانگیز است؛ زیرا مردم شهر بامیان و حومه آن، در میدانی مقابل مجسمه‌های بودا گردآمده و مراسم جشن نوروزی را برپا می‌نمایند. این مراسم نیز با خواندن دعا و آرزوی سلامتی، سعادت، خیر و برکت، صلح و امنیت از درگاه خداوند متعال برای اهالی استان و افغانستان پایان می‌یابد.

آیین‌های پس از نوروز باستانی در افغانستان

سیزده بدر

سیزدهم فروردین در افغانستان اهمیت خاصی دارد. صبح روز سیزده‌بدر در هر کوچه و برزن همهمه است. هرکس تقلا می‌کند خود را زودتر به مناطق خوش آب‌و‌هوا برساند تا در جای بهتری ساکن شود. هنگام ظهر افراد خانواده در محلی که اُتراق کرده‌اند، گِرد می‌آیند و غذای مخصوص این روز ماند دَم‌پخت و کیچری را می‌خورند.

قوقو برگ چنار، آیین خاص زنان در سیزده بدر

یکی دیگر از مراسم‌های سیزده‌بدر بازی رقص‌گونه دختران و زنان است. این بازی دسته جمعی انجام می‌شود که به آن اصطلاحاً «قوقو برگ چنار» می‌گویند. در کنار این بازی، زنان و دختران نیز رقص‌های دسته‌جمعی محلی می‌کنند. از بازی‌ها و سرگرمی‌های معروف دیگر افغان‌ها در روزهای نوروز جنگ انداختن حیواناتی مانند: بلدرچین قوچ، سگ و شتر است که طرفداران فراوانی دارد.

مدت‌ها قبل از آن حیوانات مدنظر را برای مسابقه آماده می‌کنند و تمرین می‌دهند. تماشاگران هم بی‌نصیب نیستند و بر سر برد و باخت حیوانات شرط می‌بندند و سودی می‌برند. با وجود این، در افغانستان سیزده‌بدر مثل ایران عمومیت ندارد.

مکان و زمان برگزاری جشن نوروز

این جشن در سه مرحله قبل، حین و بعد از نوروز در افغانستان و کشورهای حوزه تمدنی آن در اخرین چهارشنبه ی سال ( اواخر اسفند ) و ماه فروردین، جشن گرفته می‌شود.

سایر رویدادهای فرهنگی افغانستان

• جشن گل سرخ
• جشن دهقان
• مراسم سَمَنَک
• تماشای دشت
• جشن استقلال

این مقاله براساس منبع ذیل تنظیم شده است:

سازمند، بهاره(۱۳۹۳). نوروز در کشورهای حوزه تمدنی ایران. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات

 تنظیم از: آیسان پژوهان فر

تایپ و صفحه آرایی: ملیکا خرمشکوه